روابط اجتماعی زنان و مردان از دید نهج البلاغه

آدمی در دو جنس زن و مرد آفریده شده است و خداوند گرایش این دو جنس به یکدیگر را در نهاد آن ها سرشته است. طبیعت انسان، عرف جامعه و شریعت اسلام هم بر این گرایش صحه گذاشته و آن را به عنوان بدیهی ترین اصل فطرت پذیرفته است. موضوع رابطه ی یک زن و مرد مخصوصا در محیط های «اجتماعی»، «کاری» و «آموزشی» از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

اسلام به شخصیت انسان ایمان دارد و با فطرت درونی انسان و استعدادها و نیازها و خواسته های او سازگار است و در بردارنده ی اصول مشترک بین همه ی انسان ها است. اسلام جامعه را بر اساس روحیه ی تعاون و همکاری پایه گذاری کرده است. هر عضوی از جامعه با دیگری در ارتباط است و در زندگی به همنوع خود کمک و یاری می رساند و همگی با یک دیگر برادر و یاور دین و یاور انسان‌اند. وقتی که جامعه با روحیه ی برادری حرکت می کند، حرکت جامعه رو به تکامل است و هر عضوی از آن مکمل عضوی دیگر.

از دیدگاه اسلام، ارتباط میان زن و مرد فی نفسه ممنوعیتی ندارد. طبیعی است، در جامعه ای که معمولا نیمی از آن را جنس مرد و نیمی دیگر را جنس زن تشکیل می دهد، چاره ای جز ارتباط دو جنس مخالف با همدیگر نیست. به تعبیر دیگر، اجتماع مجموعه ای از زنان و مردان است و قابل تقسیم به جامعه ی مردان و جامعه ی زنان نیست. بر حسب دیدگاه اسلام، زن و مرد باید با نگاه به شخصیت انسانی هم که به طور قطع در روابطی سالم خود را نشان می دهد، در تعاملات اجتماعی حضور یابند.

ترسیم شاكله روابط میان زنان و مردان از مباحث پر جنجال اجتماعی است كه همواره دو مدافع سر سخت را در دو قطب نگرش یعنی روابط آزاد و روابط محصور به خود اختصاص داده است. این مباحث در نهج البلاغه تحت دو موضوع ارتباطات و رفتار صحیح اجتماعی آمده است.

1ـ ارتباطات

بسیاری از مشكلات جاری روابط انسانی جامعه ما به سبب سوء برداشت از این لفظ غیرت است .غیرت در كتب لغت به معنای حمیت یا برانگیختن احساسات ذكر شده است . در منابع دینی از آن به عنوان صفت برجسته مومنین، نام برده شده است. در روایات آن چنان كه تكبر در مقابل نامحرمان را برای زنان مجاز شمرده ، غیرت را نیز برای مردان جایز می شمارند ، اما مفهوم غیرت و حیطه عملكرد آن جزء مواردی است كه باید به مردان مسلمان آموزش داده شود ، زیرا اعمال غیرت در غیر جایگاه آن ،عوارض سوئی به همراه دارد كه می تواند فرهنگ سالم را به فرهنگی مخرب بدل نماید.

قلب لبیب ( لقبی كه حضرت امیر در خطبه 55 خود را با آن معرفی نموده اند ( غیرت متقی را كه سبب خشك اندیشی و شكاكی می شود ، یكی از علت های اصلی رشد فساد در زنان می داند . مفهوم غیرت در مفاهیم دینی، در حقیقت به معنای ایجاد فضای مناسب برای فعالیت زنان است. فرد غیور خود را به زحمت می اندازد تا زنان در آسایش و آرامش محیطی به سر برند و از امنیت لازم برخوردار شوند.

خداوند غیور است و غیرت را دوست دارد و یكی از صفات مهم اولیای خود را غیرت قرار داده، لذا غیرت ، حركتی است در جهت گسترش امنیت عمومی و آسایش و فعالیت زنان، نه محدودیت غیر منطقی آنان. حضرت امیر علیه السلام در نهج البلاغه نامه 31 فراز 63 می فرمایند از اعمال غیرت در غیر محل خود بپرهیز، زیرا این امر سبب می شود كه زن سالم به سوی نادرستی و زن متعادل به سوی بد دلی كشانده شود.

2ـ شیوه های رفتاری

بسیاری از اندیشمندان فرهنگی در تقسیم سهم زن و مرد برای توسعه فرهنگ عفاف توجه كافی به نقش مردان در تثبیت فرهنگ عفاف نداشته و فكر می كنند كه حجاب و حفظ فرهنگ عفاف، امری مختص زنان است، در حالی كه چنین نیست. بنابه سخنان مولا ، طراحی رفتاری متوازن، دو اصل را ایجاب می نماید.

3ـ شیوه برخورد متعهدانه

امام علی علیه السلام در نامه 31 فراز 62 می فرمایند به وسیله خودداری های خود(مراعات خود) چشم‌های آنان را بپوشان، همانا این تقوای رفتاری در پایداری رعایت (عفت) آنان بهتر است.

امیر كلام ، توسعه فرهنگ عفاف را نه تنها مسئولیتی دو جانبه (از سوی مردان و زنان ) می دانند ، بلكه مسئولیت مردان را در ایجاد محیط مناسب روانی و ایجاد آمادگی بهتر برای مراعات زنان مهم تر دانسته و این امر را مقدمه تقوای رفتاری زنان و تداوم آن می دانند؛ لذا به تقوی و متانت رفتاری مردان در مقابل زنان امر می نمایند .

4ـ توازن رفتار

احترام به زنان به عنوان اصلی اساسی در سیره اهل بیت (علیهم السلام) ، همیشه مطرح بوده است ، همان گونه كه آیات كریمه الهی همواره شیوه برخورد صحیح با زنان را مورد تاكید قرار داده است و بر عبارت عاشروهن بالمعروف بسیار اصرار ورزیده است. تاكید اهل بیت(علیهم السلام) در احترام به زنان تا آنجا پیش می رود كه یكی از خصوصیات اصلی كرامت و منزلت باطنی هر فرد را میزان احترامی می دانند كه به زنان وامی گذارد و اهانت به آنان را عارضه ای از دنائت و پستی نفس مرد برمی شمارند. اما از طرف دیگر ، اعمال تكریم و احترام عملی نباید از رویه معمول ، خارج گردد و شبهات مختلف را دامن زند. امام علی علیه السلام، در ضرورت اتخاذ توازن و تعادلی مناسب (اعتدال و عدم افراط و تفریط ) در احترام به زنان در نامه 31 فراز 63 می فرمایند ولا تعد بكرامتها نفسها . در بزرگداشت به زنان تعادل را رعایت نما.

باید گفت دین اسلام با درون مایه ی قوی و پرمحتوایش در قرآن، احادیث و روایات نه تنها چگونگی روابط زنان و مردان را روشن ساخته است بلکه با ذکر نمونه هایی، آسیب های ناشی از روابط نامتعادل و غیر منطقی زن و مرد را بیان داشته است. مهم ترین خطر این روابط، سست شدن بنیان خانواده هاست که اگر این امر تحقق پیدا کند دیگر مفهومی به نام جامعه ی سالم و کارآمد - که در پرتو آن آرامش و امنیت به وجود می آید - از بین خواهد رفت.

بخش نهج البلاغه تبیان

منبع: ماهنامه پیام زن،شماره 229