راه‏كارها و ابزارهاى فهم و تفسیر قرآن

مقدمه

«قرآن مشعلى است كه نور آن هرگز خاموش نمى‏گردد، چشمه زاینده‏اى است كه واردان از آن نمى‏كاهند، نشانه‏هایى است كه روندگان بى‏آن‏ها راه نمى‏یابند، دلیل كسى است كه به آن سخن گوید، فیروزى كسى است كه آن را حجت آورد، نگه‏دارنده كسى است كه به آن عمل كند، سپر كسى است كه آن را دربرگیرد، دانایى كسى است كه آن را در گوش دارد. همانا قرآن كان ایمان و كانون آن، سنگ‏هاى بناى اسلام و پایه آن، میدان‏هاى حق و راه‏هاى آن است.» (1)

ضرورت شناخت قرآن و شناخت‏پذیرى آن

نخست دلایل ضرورت شناخت قرآن و امكان بررسى، تدبر و تفكر درباره آن را با دقت‏بررسى مى‏كنیم، سپس به پژوهش و جست وجوى راه كارها و ابزارهاى فهم صحیح این كتاب با عظمت مى‏پردازیم.

دلایل ضرورت شناخت و شناخت‏پذیرى قرآن و جست و جوى راه‏كارهاى تفسیر و تحصیل مقاصد خداوندى را در یك نگاه كلى، مى‏توان موارد ذیل دانست:

1- قرآن كریم، تنها معجزه جاویدان و سند حقانیت اسلام و گواه صدق رسول خاتم(ص) است كه طى آیاتى، جن و انس را به هماوردى فراخوانده، (2) عدم امكان آن را اعلام داشته است و ضرورت آشنایى با موارد یاد شده، لزوم شناخت قرآن و امكان شناخت آن را ضرورى مى‏نماید.

2- قرآن خود را برابر نوامیس فطرت معرفى كرده(روم:30) و بشر را به شناخت آن فرامى‏خواند. جست و جوى فطرت ضرورت شناخت قرآن را لازم و امكان‏پذیرى آن را آشكار مى‏سازد.

3- با توجه به اینكه راه‏كارهاى شناخت‏بشرى (حس، تجربه، عقل، شهود و...) در عرصه جهان‏شناسى و حقایق نهفته در آن ناتوان است، تنها راه‏كار مطمئن و دقیق، روزنه حقیقت‏نماى وحى است كه انسان را بدان رهنمون مى‏گردد. (3)

4- با توجه به خدشه‏دار شدن سنت رسول خدا(ص) در جریان نامبارك سقیفه، (4) این تنها قرآن است كه از صدر اسلام تاكنون و تا ابد، از گزند تحریف مصون بوده و آیینه تمام‏نماى اسلام است. از این‏رو، شناخت آن ضرورى مى‏باشد.

5- از آن‏جا كه قرآن كریم در تمام عرصه‏هاى زندگى بشرى، قوانین جاویدان حیاتى عرضه كرده، (5) شناخت كامل آن ضرورى است.

6- قرآن كریم داراى اعجاز بیانى است و از این ره‏گذر، عقول و دل‏هاى بزرگ و والا را چون نیروى مغناطیسى مجذوب خویش مى‏سازد. از این‏رو، براى فراهم آوردن زمینه چنین جذبه و گرایشى براى عشاق انوار ربوبى، شناخت قرآن ضرورى مى‏نماید. (6)

7- از آنجا كه انسان همواره براى نیل به جوار قرب حق در حركت‏بوده (7) و حركت نیز به شناخت ژرف و دقیق نیازمنداست (8) و از سوى دیگر، قرآن كریم در ضمن آیه‏هایى، همگان را به تدبر و تفكر و اندیشه در آیات خود دعوت كرده، (9) بى‏توجهى بدان را گناه شمرده و غافلان از آن را مورد نكوهش قرار داده، همچنین قرآن خود را «تبیان كل شى‏ء» معرفى كرده و همه اهل عالم را بدان نیازمند مى‏داند، (10) این موارد، شناخت آن را ضرورى و لازم مى‏گرداند.

8- قرآن كریم از سوى پروردگار بى‏نیاز فرود آمده و از هر نوع كلام بشرى بى‏نیاز بوده و دیگر دانش‏هاى بشرى بدان نیازمند است. بنابر این، شناخت قرآن از نیازهاى ضرورى و اصیل بشرى است. (11) از یك‏سو، در حوزه اسلامى، ارزیابى هراندیشه‏اى، حتى سنت رسول خدا(ص)، به قرآن واگذار شده و این خود مساله شناخت قرآن را ضرورى مى‏نماید. (12) از سوى دیگر، در قرآن كریم به فرض نزولش بر مردگان و جمادات بى‏روح، از تسلیم‏پذیرى آنان سخن گفته، در مقام نكوهش انسان برآمده و از سرپیچى و تمرد وى شكوه نموده است. بنابراین، بر اساس عقل، كتاب، سنت، تاریخ، تجربه، حس و فطرت سلیم بشرى، شناخت قرآن لازم بوده و هیچ‏كس در هیچ زمان و هیچ شرایطى، از آن بى‏نیاز نیست.

قرآن در آیینه قرآن

قرآن كریم در یك فراخوانى عمومى، جن و انس را به مطالعه و فهم خود دعوت كرده و خود را شناخت‏پذیر و قابل فهم معرفى مى‏نماید، چنان كه در آیاتى خود را چنین معرفى مى‏كند:

راهنماى مردمان; (13) خودنما و دیگر نما; (14) روشنگر مردمان; (15) داور میان متخاصمان; (16) نشانه بزرگ حق; روشنى‏بخش جامعه; (17) فرقان و فاصل حق و باطل; (18) مایه بیدارى و هوشیارى مردم; (19) مایه تفكر و شكوفایى عقل; (20) زمینه تدبر ژرف; مایه تذكر و پندآموزى بشر; (21) راهى استوار به سوى حق، تقواپیشگى و حیات معقول معنوى; (22) نورى روشنگر از سوى پروردگار عالم و پیام ربوبى (23) معرفى كرده و براى اثبات دعوى خود، اقامه برهان مى‏نماید; و تبیان همه اشیا و حقایق، بیان كننده هر خشك و تر و جامع همه مفاهیم حقوقى در گستره خود.

قرآن اصول تفسیر خود را در سه اصل اساسى مى‏داند: قرآن با قرآن، قرآن با عقل، و تدبر و تفكر و بررسى. (24)

راه‏كار تفسیرى از دیدگاه قرآن

قرآن كریم راه‏كار تفسیرى خود را طى آیاتى، چنین بیان كرده است: «ان علینا جمعه وقرآنه فاذا قراناه فاتبع قرآنه ثم ان علینا بیانه‏» (قیامت:17-19); به راستى، گردآورى و تلاوت قرآن برعهده ماست. پس هنگامى كه آن را مى‏خوانیم تو قرائت ما را پیروى كن، آن‏گاه در بیان مقاصد و مفاهیم آن، از ما پیروى نما. (25)

بر پایه این آیه، تفسیر قرآنى را خود خداوند به عهده گرفته و در آیات دیگرى، آن را برعهده رسول الله(ص) نهاده است. آیه‏هاى 44 و 64 سوره نحل و آیه‏هاى 15 و19 سوره مائده بر این مطلب صادق‏اند; چرا كه بر اساس این آیات و آیه 2 سوره جمعه،129 و 151 سوره بقره، 164 آل‏عمران و دیگر آیات مشابه، بیان مقاصد قرآن كریم به عنوان یكى از مهم‏ترین، بزرگ‏ترین و بنیادى‏ترین وظایف رسالت تلقى شده است; یعنى، تلاوت، بیان مقاصد، تعلیم آن و تزكیه مسلمانان همراه با آموزش حكمت اساس رسالت، بلكه تمام آن مطرح گردیده و كوتاهى در بیان آنچه نزول یافته، هم‏چون عدم ابلاغ آن (26) تلقى گردیده است. واضح است كه میان این دو ملازمه عقلى حاكم است; زیرا از سویى، بیان مقاصد و حقایق قرآن را خود ذات اقدس ربوبى برعهده گرفته و از سوى دیگر، بیان آن را به طور كامل، به عهده رسول خاتم(ص) نهاده و براى آن بزرگوار تفصیل داده است. بنابراین، آیاتى از قرآن، آیات دیگر را تفسیر مى‏نماید و یكى از منابع اساسى و بنیادین تفسیر قرآن خود قرآن است.

دومین منبع تفسیرى قرآن، رسول خاتم(ص) است، چنان كه در آیات 44 و 64 سوره نحل،129 و 151 سوره بقره، 164 آل‏عمران، 15 و19 مائده و دیگر آیات آمده است.

از نظرگاه تاریخى نیز شواهد فراوانى در دست است كه رسول خدا(ص) به دنبال قرائت آیات، تفسیر و مقاصد آن‏ها را نیز براى صحابه و به‏ویژه امیرالمؤمنین(ع)، بیان مى‏فرمود. روایت عبدالرحمن السلمى (ت 72 ه.ق) از برخى صحابه هم‏چون عثمان و ابن مسعود و دیگران - مبنى بر این‏كه یاران پیامبر(ص) هنگام آموزش قرآن، همین كه ده آیه فرامى‏گرفتند، به آموختن تفسیر آن از رسول‏خدا(ص) مى‏پرداختند، آن گاه به سراغ فراگیرى آیات دیگر مى‏رفتند- (27) مؤید این مدعاست.

سیوطى نیز به گزارش از ابونعیم اصفهانى از قول امیرالمؤمنین(ع) مى‏گوید: به خدا سوگند، آیه‏اى بر محمد(ص) فرود نیامد، مگر آن‏كه من فهمیدم كه در مورد چه كسانى و در كجا فرود یافته است; چرا كه خداوند به من دلى خردمند و زبانى مسؤول عنایت فرموده است. (28)

گزارش ابن مسعود درباره آیه «الذین آمنوا ولم یلبسوا ایمانهم بظلم‏»، (انعام:82) - كه صحابه را ناامید مى‏گردانید و رسول خدا(ص) «ظلم‏» را به شرك تفسیر فرمود - نیز دلیل بر این مطلب است.

بنابراین، راه‏كار خود قرآن در تفسیر خویش، همان تفسیر آیه با استفاده از تدبر در آیات و استنطاق آن‏ها از مجموع آیات مربوط به موضوع و بیانات رسول خدا(ص) است.

راه‏كار تفسیرى خاندان رسالت:

همان‏گونه كه قرآن كریم بیان خویش را خود عهده‏دار شده، به بیان رسول خدا(ص) نیز حجیت‏بخشیده و ایشان نیز به بیان ائمه اهل‏بیت: حجیت و اعتبار داده‏اند. (29) بنابراین، چنین نتیجه مى‏گیریم كه:

1- قرآن روشن است و در آیاتش هرگز اختلافى نیست.

2- در صورت بروز اختلاف، در بیان فهم مقاصد آن، مرجع نهایى حل اختلاف، رسول خدا(ص) و اهل‏بیت عصمت: مى‏باشند; پیشوایانى كه در آموزش خود از خطا و نسیان و گناه معصوم و مصونند و قهرا روش تفسیرى آنان همان روش ارائه شده در قرآن است. ائمه دین: به پیروى از قرآن و رسول خاتم(ص) این روش را در آموزش‏هاى خود به یاران خویش انتقال دادند.

روایاتى مانند «انما نزل القرآن لیصدق بعضه بعضا» و «ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه على بعض‏» (30) این‏مطلب را تایید مى‏نماید و این غیر از تفسیر به راى - كه ممنوع است - مى‏باشد; چرا كه در این روش، مفسر نخست آیات مورد نظر را استنطاق مى‏كند و احادیث ائمه اهل بیت: را مى‏نگرد و پس از آشنایى به روش آنان، با استفاده از قرآن و سنت و عقل و تدبر، به تفسیر آیات مى‏پردازد. (31) آنان كه درباره قرآن به انواع تناقض‏ها دچار آمده و در مورد آیات الهى به ناروا، سخن گفته‏اند و گاهى به تناقض برخى آیات با برخى دیگر و یا با سنت رسول خاتم(ص) حكم كرده و یا سنت را در ارتباط با خودش و یا با عینیت تاریخى دانسته‏اند، همه از بى‏اطلاعى و از عدم آشنایى آنان با روش تفسیرى خواندن وحى بوده است. قرآن كریم هرگونه اختلاف و تناقض را از دامن پاك خود دور دانسته و در مقام تحدى، براى اثبات‏اعجازبیانى‏و حقانیت‏خود، بدان استدلال مى‏فرماید. (32)

راه‏حل تناقض‏هاى اسطوره‏اى

قرآن كتابى است دردآشنا و شفابخش; مانند داروخانه‏اى كه براى همه امراض دارویى ویژه دارد، اما باید درد و دارو را شناخت تا درمان مؤثر واقع شود. در بیمارى‏هاى روحى و معنوى نیز چنین است. دواى هر دردى آیه‏اى خاص است; آیه‏اى متناسب با آن درد. و شاید یكى از دلایل نزول تدریجى قرآن كریم در طول‏23 سال همین باشد و علت مراتب نزول و مراحل آن به صورت دفعى و تدریجى و به دو صورت مجمل و مفصل، (33) روح و حقیقت تعین نایافته قوانین جهاد و دفاع و قوانین مالى یا جنایى در ارتباط با گروه‏هاى گوناگون الحادى و مسلمان در طول‏23 سال نیز همین موضوع باشد.

گوناگونى‏استدلال‏هاو موضع‏گیرى قرآن در برابر كفار قریش، یهود و ملحدان، منافقان و بیماردلان نیز همین بود. بنابراین، هر جاكه‏آیه‏هامتناسب با نیازها و روحیه‏ها و زمان‏ها تلاوت‏گردند و درآن‏هاتدبرلازم‏بشود،هیچ‏گونه‏تناقضى‏در آن احساس نمى‏گردد.

تفاوت هدف به تفاوت روش

اگر هدف پژوهشگر تنها قرائت و روخوانى قرآن باشد با تسلط بر قواعد قرائت‏بدان نایل مى‏گردد. اگر هدف او بالاتر از این و در حد فهم احكام و مفاهیم بلند قرآن باشد، در این صورت، باید با آموزش قواعد اصول الفقه مدار دلالت‏ها را از قبیل عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ و... بازشناسد. (34) و اگر هدف او فقه اكبر و یك نطاق گسترده‏ترى باشد، باید فراتر از مراحل سه‏گانه اصول الفقه (بحث دلیلیت، دلالت، و تعارض ادله) حركت كند و در سطح گسترده و كلان، مساله را مطرح نماید تا با مطالعه نظام‏هاى اسلام، به صورت یك مجموعه به هم‏پیوسته و داراى روح واحد، روح واقعى اسلام را در پرتو مجموعه آیات و روایات كشف كرده، در حریم كبریایى قرآن و اسلام ماوا بگیرد و به درجه تفقه در دین نایل گردد. (35)

بنابر این، اگر در اندیشه فهم اغراض و اهداف قرآن و اسلام باشیم، باید در جست و جوى اصول روشمند دیگرى باشیم و به كمك آن‏ها، به اغراض و مقاصد بلند كلام خدا پى ببریم; چرا كه قرآن و سنت در یك افق تاریخى ویژه، براى هدایت انسانیت تا ابد نزول یافته و شناخت افق تاریخى عصر نزول در فهم آن تعیین‏كننده است. از این ره‏گذر است كه امام(ع) فقه متعالى را چنین توصیف مى‏نماید: «انتم افقه الناس اذا عرفتم معانى كلامنا»; (36) شما فقیه‏ترین مردم هستید، هرگاه معانى سخنان ما را دریابید.

نقش عترت: در تعیین مقاصد قرآن

با بررسى سیره معصومان: و واقعیات عینى روشن مى‏شود كه روش «تفسیر قرآن با قرآن‏» كارسازترین راه فهم قرآن و كشف مقاصد آن است. البته این روش دشوارى‏هاى فراوانى دارد كه اگر بر اساس اصول صحیح و قانونمند عمل نشود، موفقیتى نخواهد داشت; زیرا:

1- برخى‏ازآیات‏تنهایك‏باردرقرآن‏نزول‏یافته‏وهم‏گونى‏ندارد.

2- فهم كامل و نهائى قرآن در انحصار راسخان در علم و ثقل كبیر است. باید با رجوع بدانان از آن بهره‏مند شد. پس صرف مقارنه آیات (37) نمى‏تواند كارساز باشد.

3- قرآن داراى ظهر و بطن است كه این بطون در برخى روایات تا هفتاد مرتبه ذكر شده است: «ان للقرآن ظهرا و بطنا ولبطنه بطنا الى سبعة ابطن او سبعین.»; (38) به راستى، قرآن داراى ظاهر و باطنى است و باطن آن داراى بطنى دیگر تا هفت و یا هفتاد بطن.

4- با صرف نظر از روایات ظهر و بطن، عمق معانى قرآن با قلت لفظ (بلیغ بودن) آن، غموض ویژه‏اى را بر آن افزوده است و آیات تدبر و تفكر و... نشانگر این واقعیت است; چرا كه مقاصد قرآن كریم بسى دورتر و فراتر از افق فكرى انسان خاكى است; هرقدر پیش بتازد هنوز اندر خم یك كوچه است.

ترجمه و تفسیر

به منظور دست‏یابى به مفاهیم آیات، رعایت اصول ذیل لازم است:

الف - جمع‏آورى آیات هم‏خانواده (نظایر و اشباه) از طریق معاجم قرآن;

ب - تفسیر آیات متناظر به كمك یكدیگر;

ج - عرضه متشابهات بر محكمات بر پایه «هن ام الكتاب‏» (آل‏عمران:7) (39) شده‏اند;

د - استفاده بهینه از ظهور و سیاق آیات در مجموع قرآن كه البته ذوق و سلیقه و هوشیارى ویژه‏اى مى‏طلبد و بدون آن، حتى درك مفاهیم نیز مقدور نخواهد بود.

روش دست‏یابى به مقاصد قرآن (مصادیق)

با به كارگیرى اصول چهارگانه مزبور، تنها دست‏رسى به مفاهیم آیات امكان‏پذیر است، اما به دست آوردن مقاصد نهائى خداوند و تعیین مصادیق آنها تنها از طریق رجوع به سنت و عترت، (40) كه عدل قرآن و قرین و ترجمان آنند، میسر است. آنان به دلیل رسوخ در علم، با مقاصد آیه‏ها آشنا بوده و این پیوسته تا ابد ادامه خواهد داشت و براى هر نسلى آیه‏اى است كه آن را تلاوت مى‏نماید و با مرگ مصداقى، مصداق دیگر به وجود مى‏آید.

بنابر آن‏چه ذكر شد، مى‏توان گفت كه مراد از ظهر و بطن در این دسته از روایات، همان مصادیق آشكار و نهان است كه چون شب و روز در تبادلند و منظور از راسخان در علم همان خاندان عصمت و طهارت: هستند كه بر دانش متشابهات و ظهر و بطن و تاویل و تنزیل آگاهند و دیگران از آن محروم. (41)

تاویل و تنزیل

در اندیشه بیش‏تر مفسران، به ویژه پیشینیان، «تنزیل‏» ظواهر و «تاویل‏» خلاف آن و یا محكمات و متشابهات تلقى شده است. برخى از بزرگان «تاویل‏» را به واقعیت عینى آیات تفسیر كرده‏اند و دیدیم بر پایه احادیث ائمه اهل‏بیت:، قرآن داراى تنزیل است; یعنى، در مورد گروهى نزول یافته و تاویل دارد; یعنى، عده‏اى هستند كه این آیه بدانان بازمى‏گردد. به عبارت دیگر، تعیین مصداق دانش ارجمند تاویل - هم‏چون دانش ظهر و بطن (باز گردانیدن مفاهیم به مصادیق تازه) - تنها كار را سخان در علم است. بنابراین مى‏توان گفت كه «تنزیل‏» یعنى، مصادیق گذشته و «تاویل‏» یعنى، مصادیق آینده. (42) و این مطلب از قانون جرى و اطباق نیز استفاده مى‏گردد. (43)

ضرورت رجوع به عترت: در تفسیر قرآن به قرآن

در راه‏كار تفسیرى قرآن به قرآن نیز رجوع به عترت رسول خدا(ص) از ضروریات است; زیرا:اولا، قرآن ظهر و بطن، تاویل و تنزیل و جرى و اطباق دارد و دانش آن در انحصار عترت پیامبر(ص) است كه روایات بر آن دلالت دارد. (44)

ثانیا، بنابر این كه حقایق و تاویل و بطون قرآن را تنها «مطهرون‏» مى‏توانند مس نمایند (45) و «مطهرون‏» بر اساس آیه تطهیر (احزاب:33) خاندان عصمت و طهارت: على و زهرا و فرزندان معصوم آنان‏اند، (46) بنابراین، رجوع به آنان در تفسیر قرآن به قرآن، بدیهى و الزامى است.

ثالثا، بیان قرآن بر پایه خود قرآن، به عهده رسول خدا و اهل بیت او: نهاده شده و رسول خدا(ص) اقوال اهل بیت: را حجیت و اعتبار بخشیده است. (47)

رابعا آیاتى از قرآن منطق رسول خدا(ص) را منطق وحى و عین آن مى‏داند. «ما ینطق عن الهوى‏»(نجم:3) و آیاتى، پیروى از رسول خدا(ص) و اولوالامر را واجب شمرده و در صورت اختلاف امت‏بدانان ارجاع داده شده است.(نساء:59)

ظهر و بطن قرآن

برخى ظهر و بطن قرآن را به «معانى و مفاهیم‏» توجیه و تفسیر كرده‏اند. اما این مستلزم دور و یا تسلسل باطل است; زیرا هر مفهومى را در نظر بگیریم، خود آن نیز ظهر و بطن خواهد داشت. بنابر این، شاید مراد از ظهر مصادیق بارز و منظور از بطن، مصادیق نهان باشد. این مطلب از پرسش فضیل بن یسار و خثیمه از امام باقر(ع) به خوبى روشن است كه امام(ع) بطن را به مصادیق نهفته و ظهر را به مصادیق ظهور یافته تفسیر نمودند. (48) دلیل این مطلب آن است كه «تاویل‏» همان مصداق است و حدیث «انت تقاتل على تاویله كما قاتلت على تنزیله‏» (49) درباره امیرمؤمنان(ع) هم به همین مصداق تفسیر شده است; چه آن‏كه مسلمانان بر سر مفاهیم قرآن نزاعى نداشتند، بلكه نزاع آن‏ها بر سر مصادیق آن‏ها بوده است. از این‏رو، در حدیث فضیل فرمود: «مراد از ظهر و بطن همان تاویل (مصادیق) است كه برخى سپرى شده و ظهور یافته و برخى دیگر هنوز در خفا بوده و سر نرسیده است.»

و در حدیث‏خثیمه، فرمود: قرآن در تمام ادوار بر همه اقوام شامل شده، جارى رجوع به سنت و عترت در تفسیر قرآن و همان تفسیر منطق وحى به كمك منطق دیگر وحى است; چرا كه فهم مصادیق و بطون قرآن نیازمند بیان رسول خدا(ص) از طریق ارجاع متشابهات به محكمات است و دانش این ارجاع در انحصار او و خاندان گرامى ایشان مى‏باشد. این مساله در تمام قرآن جریان دارد; زیرا اقرار و پذیرش آن در یك مورد، مستلزم پذیرش آن در همه آیات است و اهل‏بیت: مطمئن‏ترین راه وصول به نور و حقیقت قرآن، و مردم بر حسب تفاوت فكرى خود، نیازمند ابزارى مطمئن و صحیح مى‏باشند.

ابزارها و كلیدهاى فهم قرآن و تفسیر آن

بر حسب آن‏چه ذكر گردید، تفسیر صحیح و رسیدن به مقاصد الهى به مقدماتى نیازمند است; از جمله:

الف - احاطه كامل بر مقدمات علمى تفسیر;

ب - تدبر در آیات;

ج - ارتباط پیوسته و پایدار با مجارى وحى (قرآن و عترت:)اینك به طور فشرده، درباره آن‏ها بحث مى‏شود:

تفكر و تدبر در قرآن به مواردى نیازمند است تا به نتیجه كامل و كارساز برسد. آن موارد عبارتند از:

1- تفكر در سوره‏ها از حیث زمان و مكان نزول، افق نزول، مخاطبان، مصادیق نخستین، شان نزول و سیاق آیات; سنجیدن آیات با ویژگى‏هاى مخاطبان نخستین كه آیا مضمون آیات با آن ویژگى‏ها وفق مى‏دهد (در نظر گرفتن عنصر زمان و مخاطبان.)

با بررسى موارد نزول آیات، از جنبه فكرى، عقلى، خیالى، قلبى، روحى، اقتصادى و اجتماعى مى‏توانیم به موضوع سوره نزدیك‏تر شویم. این مساله بسیار مهم است و بدون ارزیابى، هیچ موفقیتى به دست نمى‏آید، به ویژه اگر دقت كنیم كه ترتیب آیات بدین صورت بر پایه حكمت‏خداوند حكیم است و رمز و رازى دارد. (50)

به عنوان نمونه، به ترتیب شگفت‏انگیز آیات سوره مباركه حمد توجه كنید:

الف - ستایش خداوند آن‏گونه كه هست;

ب - اظهار اخلاص در عبادت;

ج - تقاضاى ایصال به مطلوب. (51)

2- تفكر در آیه‏هاى یك سوره به صورت مجموعه‏هاى كوچك، به همان روشى كه در سوره‏ها گفته شد، یعنى ارتباط تنگاتنگ آیات با هم‏دیگر. این قسمت از بحث‏به قدرى با اهمیت است كه دانشمندان بلاغت آن را «انحصار در شناخت فصل و وصل‏» دانسته‏اند. در این مرحله، باید به كیفیت ترتیب قرآن به صورت حاضر، كه یك نظم توقیفى است، عنایت ویژه كرد. (52)

3- تفكر در ارتباط با اجزاى آیه‏ها با یكدیگر و اجزاى یك آیه با دیگر اجزاى آن; قرآن داراى یك هدف كلى است و هر سوره و آیه، حتى صدر و ذیل هر آیه و هر سوره، ضمن اشتراك در هدف مافوق خود، خود نیز داراى یك هدف ارجمند است كه با اشراف به آن اهداف، انسان مى‏تواند به هدف كلى قرآن (هدایت انسان به مقاصد الله) و دیگر اهداف جزئى و كلى آن پى ببرد. این مرحله به حدى مهم است كه اگر یك حرف آن جا به جا گردد، دیگر آن خاصیت هدایتى را نخواهد داشت. از این‏رو، مى‏گویند تحریف قرآن عملا امكان‏پذیر نیست.

4- مرحله بعدى بررسى صدر و ذیل سوره‏ها و آیه‏ها و مقایسه میان احتمالاتى است كه در مورد آیه یا سوره داده مى‏شود. (53)

در خاتمه این بحث، به حدیث امام صادق(ع) اشاره مى‏كنیم كه فرمود: «ان هذا القرآن منار الهدى و مصابیح الدجى فلیجل جال بصره و یفتح للضیاء فان التفكر حیاة قلب البصیر كما یمشی المستنیر فى الظلمات بالنور.» (54)

مقدمات علمى تفسیر

1- ایمان و باور به حقانیت و وحیانى بودن قرآن: چرا كه ناپاكان و بیماردلان از درك آن محرومند. (55) اما همه آیات و حروف و زیر و زبر آن با مؤمن سخن مى‏گوید و روح و دل و عقل و همه وجود او را به تفكر و احساس وامى‏دارد. خداوند، خود فرمود: «هدى للمتقین.» (بقره:2)

چنین ایمانى عارفانه به قرآن، روح مفسر را به نور قرآن روشن مى‏گرداند و با این نور، به مقصد مى‏رسد. خداوند فرمود: «ولكن جعلناه نورا نهدی به من نشاء من عبادنا.» (شورى: 52) در این مرحله، مفسر علاوه برداشتن ایمان راستین، باید عوامل بازدارنده را نیز از خود دور سازد; مانند: پیروى از هواى نفس، تحمیل راى خود بر قرآن، تعصب كور، پیش‏داورى‏ها، خودباختگى، نفاق، بیمارى دل، شرك باطنى، معاصى و... .

2- آشنایى با علوم عربیت:

الف - صرف، نحو، لغت، بلاغت: زبان قرآن عربى است. با احاطه به رمز و راز این زبان، مى‏توان زمینه فهم آن را فراهم ساخت. رسول خدا(ص) فرمود: «اعربوا القرآن والتمسوا غرائبه.» (56) به همین دلیل، مستشرقان به طور كلى، به انحراف افتاده‏اند. (57)

ب - باید دانست كه جا به جایى كلمات قرآن به هیچ وجه امكان‏پذیر نیست (58) و لغزش‏هاى فراوانى از مفسران در این زمینه رخ داده است.

ج - شناخت مواضع تقدیم و تاخیر موضوعات: مانند: تقدم امر به معروف بر نهى از منكر یا هجرت بر جهاد یا صفح بر جهاد یا تزكیه بر تعلیم یا ولایة الله بر ولایة المؤمن و... .

د - بررسى ارتباطات آیات با یكدیگر: بیش‏ترین لغزش مفسران در همین زمینه است.

ه - تفسیر آیات به كمك یكدیگر: در این باره، به طور مفصل بحث‏شد.

و - توجه به قانون جرى و اطباق;

ز - توجه به تاریخ نزول آیات;

ح - شناخت اسباب نزول;

ط - آشنایى با محكمات و متشابهات;

ى - شناخت كامل ناسخ و منسوخ;

ك - تفسیر موضوعى;

ل - نقد و بررسى اقوال مفسران;

م - شناختن مواضیع علوم قرآن - به طور كلى;

ن - رعایت مبهمات لفظى قرآن، پرهیز از تفسیر به راى و تطبیق آن با پیش‏فرض‏ها و اهداف خود;

س - رعایت‏خصوصیات صناعتى (آن‏چه در علوم اصول الفقه در بحث دلیلیت‏بررسى مى‏شود) و ناسخ (59) و منسوخ (60)

3- مراجعه به مجارى وحى (ثقلین): (61) این مطلب به تفصیل مورد بررسى قرار گرفت و چنین نتیجه‏گیرى شد كه به حكم كتاب و سنت متواتر رسول خدا(ص) و عقل، امت اسلامى در مقام فهم كتاب و سنت و شكل كلى دین و احكام جزئى آن، در همه مراحل و ادوار، باید به عترت رسول خدا(ص)، كه حاملان علوم آن حضرت‏اند، مراجعه نمود.

فصلنامه معرفت شماره 26 - عزت‏الله ‏مولایى

پى‏نوشت‏ها

1- سید رضى نهج‏البلاغه، خ‏189

2- تحدى و هماورد طلبى قرآن كریم در آیه‏هاى 88 اسراء، 82 نساء،13 هود، 34 طور، 38 یونس،23 بقره بیان گردیده است. در این آیات، سخن خدا بودن قرآن و حقانیت رسالت رسول خاتم‏6 به اثبات رسیده و در آیه‏هاى‏43 رعد و166 نساء، از رسول خدا(ص) درخواست‏شده كه براى اثبات حقانیت رسالت‏خود، به تصریح قرآن استناد جسته و گواهى خدا و ملائكه را نیز بر آن متذكر شود. ر.ك.به: سید محمدحسین طباطبائى، قرآن در اسلام، ص 18-21/ محمدتقى مصباح یزدى، قرآن‏شناسى، ص 120-124

3- چنان كه فرمود: «تلك من انباء الغیب توحیها الیك ماكنت تعلمها انت و لاقومك‏»; (هود:49) این اخبار غیبى است كه به تو وحى كردیم. تو و قومت پیش از این از آن آگاهى نداشتید.

4- حدیث «تكذیب‏» كه در میان فریقین به تواتر شناخته شده است، گواه بر این مطلب است.

5 - «یا ایها الذین امنوا استجیبوا لله وللرسول اذا دعاكم لما یحییكم...» (انفال:24)

6- ر.ك: به: سید قطب، التصویر الفنى فى القرآن على جهرمى، نمونه‏هایى از تاثیر قرآن.

7- «یا ایها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقیه‏»; (انشقاق:6) اى انسان، تو پیوسته در حركت‏به سوى پروردگار خود هستى تا او را دیدار كنى.

[» 8- «یا كمیل ما من حركة الا وانت محتاج فیها الى معرفة‏»; اى كمیل، هیچ حركتى نیست، مگر آن كه تو در آن به شناخت نیازمندى. (ابن شعبه حرانى، تحف العقول، ص 165)

9- آیات مربوط به تدبر، تفكر و تعقل در قرآن بسیارند و نیازى به ذكر آن‏ها نیست.

10- «...و نزلنا علیك الكتاب تبیانا لكل شى‏ء و هدى...»; این كتاب را به صورت تدریجى بر تو فرود آوردیم كه بیان همه چیز در آن است.

11- امام(ع) فرمود: «اعلموا انه لیس على احد بعد القرآن من فاقة ولا لاحد قبل القرآن من غنى‏» (نهج‏البلاغه، خ 175 / محمد بن یعقوب كلینى، اصول كافى، ج‏1، ص‏48)

12- امام(ع) فرمودند: «ما جاء عنا فاعرضوه على كتاب الله فما وافقه فخذوه به و ما خالفه فاضربوا به عرض الجدار.» (محمدبن یعقوب كلینى، همان، ج‏1،69)

13- بقره: 185

14- دخان: 1/زخرف: 1

15- نحل: 44 و 64

16- نور:1 / بقره:34

17- نحل: 64

18- بقره: 85

19- بقره:219

20- بقره: 221

21- بقره:187

22- نساء:187

23- ر.ك.به: آیات تحدى، پى‏نوشت 1.

24- ر.ك.به:عبدالحمیدجعرابه،المدخل‏الى‏التفسیر، ص 144/ عمید زنجانى روشهاى تفسیرى، ص‏303 به بعد / محمدباقر مجلسى، بحارالانوار

25- محمدبن جریر طبرى، دلائل الامامة، 104-108/ ج 72، ص‏189; البته در ذیل تفسیر این آیات - كه رسول خدا(ص) در آن، از شتاب در گفتن منع شده - از طریق امام باقر(ع) در مباحثه با هشام مروانى، چنین گزارش شده كه مراد آن است كه رسول خدا(ص) قرائت و احكام ظاهرى قرآن را به همگان آموزش دهد، اما آنچه از گفتن آن (دانش متشابهات و بطون قرآن و علم به غیب) منع شده، تنها به خاندان عصمت و طهارت آموزش دهد، نه به دیگران. (ر.ك. به: محمد بن جریر طبرى، پیشین، ص 104 و 108/ محمد باقر مجلسى، پیشین، ج 72، ص‏183-189) پس آنچه را كه ظاهربینان گفته‏اند - كه رسول خدا(ص) در خواندن قرآن پیش از سپرى شدن وحى از سوى جبرئیل(ع) شتاب مى‏كرد كه مبادا كلمه‏اى از آن فراموش شود و خداوند ضمن دل‏دارى آن حضرت، وى را از آن نهى فرمود - نمى‏تواند صحیح باشد.

26- «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك فان لم تفعل فما بلغت رسالته...»; (مائده:67) اى رسول آنچه را كه از سوى پروردگارت بر تو فرود آمده [بر همگان] ابلاغ كن، وگرنه ابلاغ رسالت نكرده‏اى.

27- جلال‏الدین سیوطى، الاتقان، ج 2، ص‏196

28- همان، ج 4، ص 234; امیرالمؤمنین(ع) در یكى از خطبه‏هاى خود، این مطلب را به روشنى بیان كرده، مى‏فرماید: «هیچ آیه‏اى بر رسول خدا(ص) فرود نیامد، مگر آن‏كه آن را بر من خواند و املا فرمود و من آن را به خط خود نوشتم و تاویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و خاص و عام آن را به من آموخت و درباره‏ام دعا كرد كه خداوند توان فهم و حفظ آن را به من عنایت فرماید. از این‏رو، هیچ آیه‏اى از قرآن و دانشى كه بر من املا كرده بود، تاكنون فراموش نكرده‏ام.» (نهج‏البلاغه، خ 210/ محمد باقر مجلسى، پیشین، ج 92، ص‏99 به نقل از: محمد بن یعقوب كلینى، اصول كافى) روایت امام صادق(ع) درباره بحث امام باقر(ع) با هشام و عالم مسیحى كه به طور گذرا، مطرح شده و صدها گزارش حدیثى از فریقین گواه صدقى بر این مدعاست.

29- ده‏ها آیه و صدها حدیث متواتر و مشهور و مستفیض از فریقین در این باره - كه اهل بیت: مرجع فهم قرآنند و بس - گزارش شده است; هم‏چون آیه تطهیر، راسخان در علم، اولى‏الامر، ذوى القربى و حدیث‏شریف ثقلین، سفینه و...

30- سید محمدحسین طباطبائى، پیشین، 61

31- در این صورت، دیگر هیچ پژوهشگر اندیشورزى در تفسیر قرآن كریم دچار انحراف، تحیر و گمراهى نمى‏گردد تا در نتیجه سرگردانى، به وجود تناقض لاینحل در قرآن و سنت و در ارتباط آن دو با هم و عینیت‏خارجى اعتقاد یابد و از حل آن عاجز گشته و عملا دچار نفاق و تكذیب آیات قرآن گردد.

32- «افلا یتدبرون القرآن ولو كان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا كثیرا.» (نساء:82); آیا مگر قرآن را مورد تدبر قرار ندادند. و اگر از جانب غیر خدا بود، در آن اختلاف زیادى مى‏یافتند.

33- دلیل نزول قرآن به صورت دفعى غیر زمانى بر دل رسول خدا(ص) پیش از بعثت در ماه رمضان و نزول تدریجى آن از آغاز بعثت تا پایان عمر رسول گرامى اسلام(ص) نیز همین است كه زمینه و ظرفیت و شرایط واقعى خود را بیابد تا نزول یابد. جریان نزول دو گونه قرآن از دیرباز در نوشتار اندیشورزان اسلامى مطرح بوده است، مرحوم فیض كاشانى در مقدمه نهم تفسیر خود، مرحوم طالقانى در پرتوى از قرآن، ج 4، ص 195، مرحوم علامه طباطبائى در المیزان، ج 2، ص 230 و ج‏3، ص 62، ابوعبدالله زنجانى در تاریخ القرآن، ص‏9 و آیة‏الله مصباح یزدى در قرآن‏شناسى، قسمت اول این مساله را مورد بحث قرار داده‏اند.

34- با عنایت‏به دانش ارزشمند اصول الفقه، در صورت اختلاف معیارها و موازین، به تعادل و تراجیح چنگ زده و از آن طریق، مشكل فهمیدن را حل نموده، به هدف برسد.

35- «لولا نفر من كل فرقة طائفة لیتفقهوا فى الدین‏» (توبه: 122) تفقه هدف تمام نظام اسلام است.

36- باید بر همین پایه و اساس، روایات مربوط به نحله‏ها و گروه‏هاى زبانى و جغرافیاى و حتى زمانى، تفسیر گردد; هم‏چون نكوهش برخى نژادها، نسل‏ها، زبان‏ها و مناطق گوناگون; مانند، تمجید از اهالى قم در روایات و مذمت‏خوزى‏ها و یا بربرها و امثال آن.

37- اشاره به ماجراى مردى كه به استناد آیه‏هاى «من جاء بالحسنة فله عشر امثالها ومن جاء بالسیئة فلایجزى الا مثلها»، از طریق سرقت، دنبال ثواب صدقه بود و امام صادق(ع) به او فرمودند: كلید فهم آن دو آیه «انما یتقبل الله من المتقین‏» است.

38- كازرونى، مرآة الانوار، ص: 5; و در برخى از روایات، نزول قرآن را بر حرف دانسته و آن‏گاه هر حرفى داراى ظهر و بطن مى‏باشد و تنها على(ع) است كه از همه آن‏ها بهره‏مند بود و در حیطه دانش اوست. ر.ك.به، سید جعفر مرتضى، حقایقى پیرامون قرآن، ص‏176 -186

39- چرا كه محكمات مرجع متشابهات قرار داده - سید محمدحسین طباطبائى، المیزان، ج‏3، ص 64 -67

40- آنان كه به جاى پیروى از ثقل كبیر: به استحسان و قیاس و راى روآوردند، ره به جایى نبرده و بالمآل، حیران و سرگردان و خایب بازگشته و در كنار چشمه‏سارهاى زلال قرآن با فریاد العطش، جان سپردند و خود و دیگران را به وادى هلاكت كشانیدند.

41- مرحوم علامه طباطبائى «و» در «والراسخون‏» را براى استیناف گرفته و مفهوم «راسخون‏» را فراتر از خاندان عترت و آنان را فرد اكمل مى‏داند. (المیزان، ج‏3، ص 54 - 55 و69 - 71)

42- سیدعلى دزفولى، شناخت قرآن، ص 30 -43

43- علامه طباطبائى; تاویل قرآن را عبارت از حقایقى مى‏داند كه در ام الكتاب، نزد خداست و از مختصات غیب او مى‏باشد و بر پایه آیه 80 سوره واقعه (الا المطهرون...) علم به تاویل (غیب) به نحو استقلال، اختصاص به خدا دارد و «مطهرون‏» به دلالت این آیه، حقیقت قرآن را مس مى‏نمایند و با ضمیمه آیه تطهیر - كه به موجب روایات متواتر، در حق اهل‏بیت پیامبر(ص) فرود آمده - اهل‏بیت رسول خدا(ص) از پاك شدگان و عالم به تاویل (و غیب) مى‏باشند. (سیدمحمدحسین طباطبائى، قرآن در اسلام،46 -49).

44- روایات ظهر و بطن و كیفیت نزول قرآن را در تفسیر برهان، ج 1، ص 15 - 25 مطالعه نمایید.

45- «فلا اقسم بمواقع النجوم... انه لقرآن عظیم لایمسه الا المطهرون‏» (واقعه:80)

46- روایت متواتر ثقلین این مطلب را اثبات مى‏نماید و بر اساس روایات فریقین، رسول گرامى اسلام(ص) قریب نود ماه تمام، هر صبح، پیش از اذان این آیه را یك بار بر در خانه على(ع) و زهرا(س) براى آنان تلاوت كرده و عملا به امت فهمانده كه این آیه در شان آنان نازل گشته است، نه دیگران. (سید محمدحسین طباطبائى، ص‏48)

47- در این باره به مباحث گذشته رجوع شود.

48- عن فضیل بن یسار: سالت اباجعفر(ع) عن هذه الروایة: «ما من آیة الا و لها ظهر و بطن.» قال: «ظهر و بطن و هو تاویله، منه ما قد مضى و منه ما لم یجى‏ء یجرى كما یجرى الشمس والقمر كلما جاء تاویل شى‏ء یكون على الاموات كما یكون على الاحیاء قال الله: «... و ما یعلم تاویله الا الله والراسخون...» (تفسیر برهان، ج 1، ص‏19، حدیث 1/ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 92، ص 78 به نقل از: محمد بن یعقوب كلینى، پیشین) در مرفوعه خثیمة به نقل از ابوجعفر(ع) آمده است: «یا خثیمه،... لو ان الآیة اذا نزلت فى قوم ثم مات هؤلاء القوم، ماتت الآیه، لما بقى من القرآن شى‏ء ولكن القرآن یجری اوله على آخر مادامت السموات والارض ولكل قوم آیة یتلونها، هم من خیر او شر.» (تفسیر برهان، ج 1، ص 21، حدیث‏7 به نقل از: محمد بن یعقوب كلینى، پیشین)

49- شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، كتاب الجهاد.

50- عمده انحراف‏هاى تفسیرى در همین راستا واقع شده است.

51- فخر رازى، تفسیر كبیر، ج 1، ص 178 / تناسب الآیات، ترجمه نگارنده، ص 38 - 40

52- در این زمینه، كتاب تناسب الآیات، راه‏گشاست.

53- ر.ك.به: نگارنده، تناسب الآیات، به بحث «فصل و وصل‏».

54- محمد بن یعقوب كلینى، اصول كافى، ج 4، ص‏447

55- «لا یمسه الا المطهرون‏» (واقعه:80); «الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه...» (آل‏عمران:7)

56- عبدالجبار شراره بحوث فى القرآن الكریم، ص‏139

57- تطور الاستشراق فى دراسة التراث العربى، ص 85

-58 على‏رضا صدرالدین، كلیدهاى فهم قرآن، ج 1

59- ر.ك.به: عبدالجبار شراره، پیشین، ص 138 - 151/ علیرضا صدرالدینى، پیشین، ج 2، ص 1 - 95/ ابوالحسن العاملى اصفهانى، مقدمه تفسیر البرهان، ص‏19 - 18 به نقل از: سلیم بن قیس هلالى/ سید محمدحسین طباطبائى، المیزان، ج‏3، ص 84/ عباسعلى عمید زنجانى، مبانى و روش‏هاى تفسیرى، ص 328 - 338/ عبدالستار فتح‏الله سعید، المدخل الى التفسیر الموضوعى.

60- ر.ك.به: عبدالجبار شراره، پیشین، ص 138 - 151/ علیرضا صدرالدینى، پیشین، ج 2، ص 1 - 95/ ابوالحسن العاملى اصفهانى، پیشین، ص‏19 - 18 به نقل از: سلیم بن قیس هلالى/ سید محمدحسین طباطبائى، پیشین، ج‏3، ص 84/ عباسعلى عمیدزنجانى، پیشین، ص 328 - 338/ عبدالستار فتح‏الله سعید، المدخل الى التفسیر الموضوعى.

61-ر.ك.به: مقدمه وصیت‏نامه حضرت امام; / قوام الدین و شنوه‏اى، حدیث ثقلین.