آثار و برکات امانتداری !
ویـژگـى و اهـمـیـّت (امـانـتـدارى) تـا آنجا مورد توجه اسلام است كه آن را با ایمان، ملازم و برابر دانسته و ایمان افراد را آن گاه مىپذیرد كه با امانتدارى توأم باشد. امیرمۆمنان(علیه السلام) فرمود: «لا اِیمانَ لِمَنْ لا اَمانَةَ لَهُ»؛ «كسى كه امانتدار نیست، ایمان ندارد».
(امـانت) به معنى ودیعه، گرو و رهن، راستى و درستى، و (امانتدارى) به معنى درستى، امین بودن و دیندارى آمده است .
از نـظـر عـقل و منطق، راستى و درستى و پس دادن به موقع امانت كارى ارزشمند و لازمه انسانیت است كه فطرت پاك انسانها پایبندى به آن را طالب و از خیانت در امانت، سخت منزجر است.
امانتداری در اسلام
در فـرهـنـگ اسـلام نـیـز (امانتدارى) جزء اصول و پایههاى اخلاقى شمرده شده و به گونهاى شگفت مورد تأكید قرار گرفته است. قرآن مجید مىفرماید: (فَاِنْ اَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً فَلْیَۆَدِّ الَّذِى اۆْتُمِنَ اَمانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ؛ اگـر كـسى از شما دیگرى را امین دانست، آن كسى كه امین شمرده شده باید امانت وى را باز پس دهد و باید از خداوند كه پروردگار اوست پروا كند).
(اِنَّ اللّهَ یَاءْمُرُكُمْ اَنْ تُۆَدّوُا الاَْماناتِ اِلى اَهْلِها؛ خداوند به شما فرمان مىدهد كه امانتها را به صاحبانش بازگردانید).
خـداونـد در آیـه اوّل از فـرد مـسـلمان و در آیه دوم از عموم مسلمانان مىخواهد كه امین باشند و در امانت، خیانت نورزند و ودیعه را، هر چه باشد، به صاحبش برگردانند.
امیرمۆمنان (علیه السلام) نیز، امانتدارى را مهمترین ویژگى مسلمان دانسته و فرموده است: «امانتدارى در رأس دستورات ـ یا برنامههاى ـ اسلام است».
در سخنى دیگر، اداى امانت را در راستاى تكمیل دین دانسته و فرموده است: «هر كس امانتدارى كند، دیندارى را كامل كرده است».
نـظـر بـه ایـنكـه قـبول یا ردّ امانت تا قبل از تحویل گرفتن آن، در اختیار انسان است، باید ابـتـدا قـدرى دربـاره آن بـیـنـدیـشـد و اگـر تـوان اداى آن را در خـود نـمـىیـابـد، از اوّل آن را نـپـذیـرد و در جـایـگـاه شـریـف امـانـتـدارى وارد نـشـود كـه بـعــدهـا بـه سـبـب سـهـلانـگـارى یـا نـاتـوانـى و بـىارادگـى بـه ایـن اصل مهم اخلاقى پشت پا نزند.
مـۆ مـن پـاک سـرشـتـى كـه در هـیـچ امـانـتـى خـیـانـت نـورزد و هر ودیعهاى را سالم به صاحبش برگرداند، حیف است داخل دوزخ شود. ابـوذر گـویـد: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم كه فرمود: «روز قیامت در دو سوى صراط، (صله رحم) و (امانتدارى) قرار دارند و هنگامى كه انجامدهنده صله رحم و امانتدار از روى آن عبور كند بدان وسیله از لغزیدن در دوزخ نجات مىیابد»
انواع امانت
امـانـتهـایـى كـه در اخـتـیـار انـسـان قـرار مىگیرد، ممكن است از سوى خدا، پیامبر و امام یا مردم باشد. پس امانت بر سه نوع است:
1ـ امانت الهى: قرآن مجید بر عرضه امانت خدا به انسان، تصریح دارد:
«اِنـّا عـَرَضـْنَا الاَْمانَةَ عَلَى السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ وَ الْجِبالِ فَاَبَیْنَ اَنْ یَحْمِلْنَها وَ اَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الاِْنْسانَ اِنَّهُ كانَ ظَلوُماً جَهوُلاً»؛ مـا امـانـت را بـر آسـمـانهـا و زمـیـن و كـوههـا عـرضـه داشـتـیـم، از تـحـمـل آن سـر بـاز زدنـد و از آن ترسیدند ولى انسان آن را برداشت راستى او ستمكارى نادان بود».
در مورد «امانت» تفسیرهای مختلفی ذكر شده از جمله:
ـ منظور از امانت «ولایت الهیه» و كمال صفت عبودیت است كه از طریق معرفت و عمل صالح حاصل میشود.
ـ منظور صفت «اختیار و آزادی اراده» است كه انسان را از سایر موجودات ممتاز میكند.
ـ مقصود «عقل» است كه ملاك تكلیف و مناط ثواب و عقاب است.
ـ منظور «اعضای پیكر انسان» است كه حفظ آنها واجب میباشد.
ـ منظور «امانتهایی است كه مردم از یكدیگر میگیرند» و وفای به عهدهاست.
ـ مقصود «معرفت اللَّه» است.
ـ منظور «واجبات و تكالیف الهی» همچون نماز و روزه و حج است.
با كمی دقت روشن میشود كه این تفسیرهای مختلف را میتوان در بعضی دیگر ادغام كرد.
انسان موجودی است با استعداد فوق العاده كه میتواند با استفاده از آن مصداق اتم «خلیفة اللَّه» شود، میتواند با كسب معرفت و تهذیب نفس و كمالات به اوج افتخار برسد، و از فرشتگان آسمان هم بگذرد.
2ـ امانت پیامبر(صلی الله علیه و آله): رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز به عنوان رهبر اسلام امانتهایى را به امّت سپرده است. از جمله خود، بارها فرمود: «اِنـّى تـارِكٌ فـیـكـُمُ الثَّقـَلَیـْنِ: كـِتـابَ اللّهِ وَ عـِتـْرَتـى وَ لَنْ یـَفـْتـَرِقـا حـَتـّى یـَرِدا عَلَىَّ الْحَوْضَ»؛ «همانا من دو چیز گرانبها در میان شما (به امانت) مىگذارم: كتاب خدا و خاندانم و این دو هرگز از هم جدا نمىشوند تا آنكه كنار حوض (كوثر) نزد منآیند».
هـمین طور سخنان حكمتآمیز آن حضرت و بالتبع امامان نیز باید مورد دقت و حفاظت قـرار گـیـرد و بـا جـدّیـت و صـداقـت بـه نـسـل بـعـد تـحـویـل گـردد.
3ـ امانت مردم: امـانـتـگـذارى و امـانـتدارى، از لوازم زندگى اجتماعى است كه همواره در میان جوامع بشرى رواج داشـتـه و بـه تناسب افراد و موقعیتها، تنوع و دگرگونى یافته است. امانت گاهى یك مطلب علمى، راز نظامى، فرمول صنعتى و گاهى سخنى یا چیزى نفیس و گرانبها و... بوده است .
ملاك مسلمانى
ویـژگـى و اهـمـیـّت (امـانـتـدارى) تـا آنجا مورد توجه اسلام است كه آن را با ایمان، ملازم و برابر دانسته و ایمان افراد را آن گاه مىپذیرد كه با امانتدارى توأم باشد. امیرمۆمنان (علیه السلام) فرمود: «لا اِیمانَ لِمَنْ لا اَمانَةَ لَهُ»؛ «كسى كه امانتدار نیست، ایمان ندارد».
حـضـرت جـواد(علیه السلام) از پـدرانـش چـنـیـن نقل مىكند: «بـه كـثـرت نـمـاز، روزه، حـجّ، كـارهـاى خـوب و نـالههـاى شـبـانـه آنها نگاه نكنید، بلكه به راستگویى و امانتداریشان بنگرید (و آن را ملاك مسلمانى آنها قرار دهید)».
دامنه امانتدارى
از ویـژگـىهـاى مهمّ امانتدارى، فراگیرى و شمول آن است كه تحت هیچ شرایطى استثناپذیر نـیـسـت و امـانت باید به صاحب آن اعم از مۆمن و كافر، كوچك و بزرگ، سیاه و سفید، و دوست و دشمن مسترد گردد. امـانـت هـر چـنـد از نـظـر ظـاهـر و ارزش مـادّى كـم بـهـا بـاشـد، قـابـل احـتـرام و پـس دادن اسـت.
امـیـرمـۆمـنـان (علیه السلام) نقل كرده كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ساعتى پیش از ارتحال، سه بار به من فرمود: «اى ابـوالحـسـن، امـانـت را بـه نـیـكـوكـار و بـدكـار پس بده، كم باشد یا زیاد، حتى اگر نخ و سوزنى باشد».
امانتگذار هر چند از نظر فكرى و اجتماعى چهرهاى زشت و كریه داشته و مرتكب كردارى شنیع شـده بـاشـد و یـا حـتى حقوقى را بدهكار باشد، هرگز از ودیعهاى كه به امانت سپرده محروم نمىگردد.
امـانـتـگـذارى و امـانـتدارى، از لوازم زندگى اجتماعى است كه همواره در میان جوامع بشرى رواج داشـتـه و بـه تناسب افراد و موقعیتها، تنوع و دگرگونى یافته است. امانت گاهى یك مطلب علمى، راز نظامى، فرمول صنعتى و گاهى سخنى یا چیزى نفیس و گرانبها و... بوده است
عـبـداللّه بن سنان گوید: در مسجدى بر حضرت صادق (علیه السلام) وارد شدم در حالى كه آن حضرت، نـمـاز عـصـر را بـه جاى آورده و رو به قبله نشسته بود. عرض كردم: اى پسر پیامبر! یكى از پـادشـاهـان بـر اسـاس اعـتمادى كه به ما دارد، اموالى را به رسم امانت نزد ما سپرده است. با تـوجـه بـه ایـنـكـه خـمـس آنـهـا را بـه شـمـا نمىپردازد، اجازه مىدهید ما خمس آنها را به شما بـپـردازیم؟ امام، در پاسخ سه بار فرمود: به پروردگار این قبله سوگند! اگر ابن ملجم ـ قاتل جدّم على (علیه السلام) ـ امانتى به من بسپارد به او برمىگردانم!»
آثار امانتدارى
ایـن اصـل مـهم اخلاقى، آثار ارزندهاى نیز در پى دارد كه به برخى از پیامدهاى آن اشاره مى كنیم:
خیر و سلامت: حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: «پـیـروان مـن مادامى كه یكدیگر را دوست بدارند و هدایت نمایند و اداى امانت كنند پیوسته در خیر خواهند بود».
راستى و درستى: اگـر افـراد و جـامـعـه امانت یكدیگر را حفاظت كنند و در آن خیانت نورزند و همه امانتهاى الهى را پاس دارند، درستى و راستى فزونى خواهد یافت. امیر مۆمنان(علیه السلام) فرمود: «وقتى امانتدارى تقویت گردد راستى فزونى مىیابد».
روزى و ثروت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «امانتدارى ثروت فراوان مىآورد.»
رهایى از دوزخ: مـۆمـن پـاکسـرشـتـى كـه در هـیـچ امـانـتـى خـیـانـت نـورزد و هر ودیعهاى را سالم به صاحبش برگرداند، حیف است داخل دوزخ شود. ابـوذر گـویـد: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم كه فرمود: «روز قیامت در دو سوى صراط، (صله رحم) و (امانتدارى) قرار دارند و هنگامى كه انجامدهنده صله رحم و امانتدار از روى آن عبور كند بدان وسیله از لغزیدن در دوزخ نجات مىیابد».
زینب مجلسی راد
منبع:
اصول اخلاق اجتماعی، پژوهشکده تحقیقات اسلامی.
تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج17، ص 451.