امانتداری=بی نیازی؛ خیانت=فقر

مۆمنان واقعى و انسان‌هاى شایسته كسانى هستند كه تمام امانت‌ها را مراعات كنند و مراقب حفظ همه آنها باشند.

ودیعه از«ودع» به معنای ترك كردن آمده است و چون در نزد امانت گیرنده ترك شده است ودیعه گویند و امانت از «أمن» به معنای ایمنی و اطمینان و امانت را هم امانت گویند چون شخص امانت گذار از خیانت آن كسی كه امانت پیش اوست مطمئن و ایمن است.[1]

در بیان عرف و اندیشمندان اسلامی ، امانت- هر چه باشد- به معناى چیزى است كه نزد غیر به ودیعه بسپارند تا آن را براى سپارنده حفظ كند و سپس به وى برگرداند.[2]

امانتداری در قرآن و سنت

در قرآن مجید امانت به صورت مفرد یا جمع بارها تكرار شده است. در آیات قرآن كریم درباره شش نفر از پیامبران بزرگ الهى یعنی حضرت نوح و هود و صالح و لوط و شعیب[3] و موسى (علیهم السلام)[4] جمله «اِنِّى لَكُمْ رَسُولٌ اَمِینٌ»[5] دیده مى‌شود كه نشان واضحى از اهمیت این فضیلت اخلاقى است كه در كنار امر رسالت قرار گرفته، و بدون آن هرگز اعتماد امت‌ها به رسولان جلب نمى‌شد.

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:

«وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ »[6]

در این آیه به برجسته ترین صفات مۆمنان راستین یعنی حفظ امانت و پایبندى به عهد و پیمان اشاره شده است.

قابل توجه این است كه «امانات» در اینجا به صورت جمع ذكر شده كه اشاره به انواع و اقسام امانت است و بسیارى از مفسران قائل هستند كه امانت در این آیه، تنها شامل امانت‌هاى مالى نیست بلكه شامل امانات معنوى مانند قرآن و آیین خدا و عبادات، وظایف شرعیه و همچنین شامل نعمت‌هاى مختلفى كه خداوند به انسان داده است مى‌شود.[7]

از اینجا روشن مى‌شود كه مۆمنان واقعى و انسان‌هاى شایسته كسانى هستند كه تمام این امانت‌ها را مراعات كنند و مراقب حفظ همه آنها باشند.

تعبیر به «راعون» كه از ماده رعایت است (توجه داشته باشید كه این واژه از ماده «رعى» به معنى مراقبت از گوسفندان به هنگام چرا گرفته شده است)[8] نشان مى دهد كه منظور از آن چیزى بیش از اداى امانت است بلكه مراقبت همه جانبه از آن را توصیه مى‌كند.

در احادیثى هم كه از پیامبر(صلی الله علیه وآله) و امامان معصوم(علیهم السلام) به ما رسیده است اهمیت فوق العاده‌اى به این مسأله داده شده است، حتی گاهی از امانت به عنوان یكى از اصول اساسى مشترك در میان همه ادیان آسمانى یاد شده است.

در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است:

«خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نكرد، مگر این كه راستگویى و اداء امانت نسبت به نیكوكار و بدكار جزء تعلیمات او بود.»[9]

تبیین شاخه هاى امانت

امانت معنى بسیار وسیع و گسترده‌اى دارد كه شامل تمام مواهب الهى و نعمت هاى خدادادی مى‌شود ؛ از قرآن مجید و اسلام و ایمان و ولایت گرفته تا كوچك‌ترین مواهب مادى و معنوى همه در مفهوم وسیع امانت داخل می‌شود.

احادیثى كه مى‌گوید امانت موجب غنى و بى نیازى، و خیانت موجب فقر است، ناظر به امانت هاى مالى و مادى است.

ولى آیات[10] و روایاتى كه اشاره به عرضه شدن امانت به آسمان‌ها و زمین مى‌كند به یقین به معنى امانت مادى و مالى نیست ،بلكه فراتر از آن است و ناظر به امانت‌هاى معنوى مى‌باشد.

در حدیثى از امیرمۆمنان (علیه السلام) مى‌خوانیم هنگامى كه وقت نماز فرا مى‌رسید حال او دگرگون مى‌شد و هنگامى كه از آن حضرت سۆال مى كردند مى فرمود: «وقت نماز رسیده ، همان وقت امانتى كه خداوند آن را در آسمان ها و زمین عرضه داشت و از حمل آن ابا كردند و ترسان شدند».[11]

در حدیثى دیگر از امام صادق(علیه السلام) می‌خوانیم: هنگامى كه خداوند ارواح پیغمبر(صلی الله علیه وآله) و فاطمه زهرا(علیها السلام) و ائمّه معصومین(علیهم السلام) را آفرید سخنانى فرمود: «ولایت آنها امانتى در نزد خلق من است»[12]

از احادیث دیگرى استفاده مى‌شود كه خلافت رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) امانت است.[13]یا این كه نماز و زكات و حج امانت است[14]و یا همسران نزد شما امانت الهى هستند.[15]

آثار فردی امانتداری

در روایات آثار فراوانی برای این خصلت بیان شده است كه به پاره‌ای از آنها اشاره می شود:

1ـ سبب جلب رزق و روزی[16]

2ـ مۆلفه ی مهم برای جلب اعتماد مردم

3ـ عافیت در دنیا و آخرت[17]

4ـ نشانه ایمان[18]

5ـ اقتدا به امامان معصومین[19]

6ـ ایجاد شهامت در صاحبش:

صدق و راستى و امانت به انسان شجاعت و شهامت مى بخشد؛ زیرا آن را که حساب پاك است ، از محاسبه چه باك است؛ درحالى كه دروغ و خیانت همیشه انسان را در هاله‌اى از خوف و ترس فرو مى‌برد؛ مبادا خلاف گویى و خیانت او ظاهر گردد و تمام نقشه‌هاى او نقش بر آب شود.

آثار اجتماعی امانت داری

معلوم است كسى كه به خیانت و نادرستى در بین مردم معروف شد در این دنیا نیز زندگانى بر او سخت و ناگوار خواهد شد.

نوع انسان در دنیا با معاونت و همكاری یكدیگر مى‏تواند زندگانى راحتی داشته باشد، زندگانى انفرادى براى هیچ كس میسور نیست مگر آنكه از جامعه بشریت خارج شده به حیوانات وحشى ملحق گردد و زندگانى اجتماعى چرخ بزرگش بر محور اعتماد مردم به یكدیگر مى‏چرخد و اگر خداى نخواسته اعتماد از میان مردم رخت بربندد ممكن نیست بتوانند به راحتى زندگانى كنند و پایه بزرگ اعتماد هم بر امانت و ترك خیانت گذاشته شده است.

پس شخص خائن مورد اطمینان نیست و از مدنیّت و عضویت جامعه انسانی خارج است و او را در محفل مدینه فاضله به عضویت نمى‏پذیرند و معلوم است چنین شخصى با چه حالت سخت و زندگى تنگى، گذران عمر خواهد كرد.[20]

اثر امانتداری در زندگی پیامبران

حضرت موسی (علیه السلام) را به خاطر امانتداری و قدرتش، در خانه حضرت شعیب پناه دادند;

قَالَتْ إِحْدَاهُمَا یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ (سوره مبارکه قصص آیه 26)

یكى از آن دو زن گفت: اى پدر، او را استخدام كن، زیرا بهترین كسى كه استخدامش كنى (این مرد) نیرومند با امانت است.

قَالَ اجْعَلْنِی عَلَى خَزَآئِنِ الأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ (سوره مبارکه یوسف آیه 55)

(یوسف به لحاظ اطلاعش از آمدن سال‏هاى فراوانى و قحطى و نیاز دولت به حسن مدیریت) گفت: مرا بر خزانه‏هاى این سرزمین بگمار، كه همانا من نگهبان و دانایم.

پی نوشت ها :

[1] طریحی،فخرالدین؛مجمع البحرین،تحقیق سید احمد حسینی،المکتبه المرتضویه واژه «ودع»؛ قرشی،علی اکبر؛قاموس قرآن،دارالکتب الاسلامیه،چاپ نهم،1381ش،واژه«أمن»

[2] طباطبایی؛محمد حسین،المیزان فی تفسیر القران،دارالكتب الاسلامیه،چاپ سوم،1396ق،ج16 ص370

[3] شعراء:آیات107و125و143و162و178

[4] دخان:18

[5] «من براى شما فرستاده امینى هستم»

[6] مۆمنون:8و معارج:32 یعنی:«و آنها كه امانتها و عهد خود را رعایت می كنند.»

[7] طباطبایی،محمد حسین؛المیزان فی تفسیر القران،دارالكتب الاسلامیه،چاپ سوم،1396ق،ج15،ص8

[8] راغب اصفهانى، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودى،‏ نشر دارالعلم الدار الشامیة، چاپ اول‏،1412 ق‏،واژه«رعی»

[9] کلینی،یعقوب؛اصول کافی،تحقیق علی اکبر غفاری،نشر دارالکتب الإسلامیة،چاپ ششم،1375ش، ج2 ص104 ح1

[10] احزاب:72 موسوى همدانى، سید محمد باقر؛ ترجمه تفسیر المیزان،‏ دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم،1374 ش‏، چاپ پنجم، ج16 ،ص524؛

[11] الخویری،عبدعلی بن جمعه العروسی؛نورالثقلین،تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی،افست علمیه قم، جلد 4، صفحه 313.

[12] علامه مجلسى؛ بحار الأنوار، مۆسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 ق، جلد 26، صفحه 320، باب7

[13] همان، جلد 99، صفحه 175.

[14] همان، صفحه 274.

[15] همان، جلد 21، صفحه 381

[16] از على(علیه السلام)روایت داریم كه:« امانت رزق و روزى مى آورد، و خیانت مایه فقر است»حر عاملی، محمد بن الحسن؛وسائل الشیعه،نشر مۆسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1409ق ،کتاب الودیعه ج19،ص76

[17] از لقمان حكیم نقل شده فرمود: «پسرم! امانت را ادا كن تا دنیا و آخرت تو سالم باشد، و امین باش تا غنى شوى»محمدی ری شهری،محمد؛ میزان الحكمه،نشر دفتر تبلیغات اسلامی،1362ش،جلد 1، صفحه 347

[18] از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل شده است كه فرمود: «نگاه به فزونى نماز و روزه آنها و كثرت حج و نیكوكارى آنها و سر و صدایشان در شب (هنگام راز و نیاز با خدا) نكنید، بلكه نگاه به راست گویى و امانت آنها كنید»علامه مجلسى؛ بحار الأنوار، مۆسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 ق ، جلد 72، صفحه 114، حدیث 5. البته هدف از این تعبیرات این نیست كه نماز و روزه و حج و انفاق، سبك شمرده شود، بلكه هدف آن است كه این ها تنها نشانه دین دارى افراد معرفى نگردد، بلكه به دو ركن اساسى دین یعنى راستى و امانت بیشتر توجه شود.

[19] کلینی،یعقوب؛اصول کافی،تحقیق علی اکبر ،ج2،ص104،ح5

[20] امام خمینى «ره»،روح الله؛ چهل حدیث،ش ص : 476

فراوری: زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان 

منابع :

اندیشه قم

پرسمان