قرص ضدبارداری
اكتشافات تصادفی در پزشكی ( قسمت چهارم )
در هر گنجه دارو و قفسه های داروخانه ی محل، انواع مختلفی از قرص ها وجود دارد، اما وقتی كلمه ی قرص به طور مطلق به كار رود به ندرت كسی پیدا می شود كه نداند منظور چیست. قرص ضد بارداری كه در دهه 1960 عرضه شد تأثیر به سزایی بر فرهنگ غرب گذاشت. گفته شده است كه تا حدی در دگرگونی رفتارهای جنسی، آزادی زنان و دنیوی تر شدن كلیسای كاتولیك در دنیای غرب نقش داشته است. منشأ قرص ضدبارداری یك اتفاق تصادفی نبود؛ داستان پیچیده تر از اینهاست، اما شانس قطعاً جزیی از آن بود.
ماجرا از تاجری به نام راسل ا. ماركر شروع می شود. ماركر در مدتی كه در اواخر دهه 1930 عضو گروه شیمی دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا بود، راهی برای تهیه یكی از هورمون های جنسی زنانه به نام پروژسترون از نوعی استروئید به نام ساپوژنین كشف كرد. پروژسترون برای درمان اختلالات قاعدگی و پیشگیری از سقط جنین داروی بسیار ارزشمندی بود. تا آن هنگام این دارو را تنها می شد از شركت های دارویی اروپایی كه آن را از طریق روش های دشوار شیمیایی تهیه می كردند به دست آورد و در ضمن قیمت بسیار هنگفتی هم داشت.
ماركر دریافت كه نوعی از ساپوژنین ها كه بدان احتیاج دارد در برخی از انواع سیب زمینی هندی كه در مكزیك به صورت خودرو می رویند به فراوانی یافت می شوند. اما نتوانست برای تأمین اعتبار لازم برای سفر به مكزیك و به دست آوردن سیب زمینی هندی حمایت دانشگاه خود یا شركت های دارویی آمریكا را جلب كند تا روش خود را برای تهیه پروژسترون امتحان كند. به همین سبب از سِمَت خود در دانشگاه پنسیلوانیا استعفا داد و به مكزیك رفت، و سوار بر قاطر به تپه های پوشیده از جنگل جنوب مكزیك سفر كرد. ده تـُن سیب زمینی هندی جمع آوری كرد و پس از كار در یك آزمایشگاه اجاره ای در مكزیكوسیتی ، ساپوژنینی را كه می خواست (یعنی دیوسژنین) استخراج كرد. وقتی به آمریكا بازگشت، در آزمایشگاه یكی از دوستانش ، از روش خود برای تولید 2000 گرم پروژسترون، كه در آن هنگام حدود 160000 دلار قیمت داشت، استفاده كرد.
پس از بازگشت به مكزیكوسیتی آزمایشگاه كوچكی را در كتابچه راهنمای تلفن پیدا كرد و صاحبان آن را متقاعد كرد تا در سرمایه گذاری برای تولید پروژسترون با او همكاری كنند. آنان شركت خود را سینتكس نامیدند. ماركر به دلیل اختلاف با شركایش دو سال بیشتر در سینتكس نماند، اما همكاران مكزیكی اش از كوبا شیمیدانی را به نام جورج روزنكرنز كه در سوئیس تحصیل كرده بود استخدام كردند كه نه تنها توانست كار تولید را ادامه دهد، بلكه حتی موفق شد هورمون جنسی مردانه یا تستوسترون را نیز از همان سیب زمینی های هندی در مكزیك به دست آورد. سینتكس فرمانروایی مطلق اروپا را بر بازار دارو شكست و قیمت هورمون ها از گرمی 80 دلار به گرمی یك دلار سقوط كرد.
تولید استروئید كورتیزون
در سال 1949 از كارل جراسی خواسته شد تا برای تولید استروئید دیگری به نام كورتیزون كه چند سال قبل به دست ا. س. كندال كشف شده بود و در آن زمان آن را به عنوان دارویی معجزه آسا می شناختند، سرپرستی یك گروه پژوهشی را در سینتكس برعهده گیرد.جراسی در وین اتریش به دنیا آمد و به آمریكا مهاجرت كرد. در 19 سالگی لیسانس خود را از دانشكده كنیون گرفت و در 22 سالگی دكترای خود را از دانشگاه ویسكانسین دریافت كرد. او در شركت دارویی سیبا در نیوجرسی مشغول پژوهش در رشته شیمی بود كه از او خواسته شد به مكزیك برود و در سینتكس سرپرستی تحقیق در زمینه استروئیدها را بر عهده گیرد.
جراسی گفت كه وقتی به سینتكس می رفت «قرص ضد بارداری در برنامه كار كسی نبود». كورتیزون هدف اصلی محسوب می شد، اما استرادیول كه هورمون جنسی زنانه بود و برای درمان اختلالات هنگام بلوغ و یائسگی استفاده می شد از هدف های پژوهشی جنبی به شمار می رفت. جراسی و شیمیدانانی كه زیر نظرش كار می كردند، ضمن تلاش برای تهیه ی مولكولی كه اثر زیست شناختی استرادیول را داشته باشد ، به طور تصادفی مولكولی به دست آوردند كه بیشتر به پروژسترون شباهت داشت. این تركیب كه 19 – نورپروژسترون نامیده می شد در مولكول خود فقط یك كربن كمتر از پروژسترون داشت. معلوم شد كه اثر این ماده در بدن قویتر از هورمون طبیعی است، اما تنها می شد آن را با تزریق مستقیم وارد جریان خون كرد.
اولین قرص ضدبارداری
پروژسترون را گاه تركیب ضدبارداری طبیعت خوانده اند، چون یكی از اعمال آن مهار تخمك گذاری در حین بارداری است. هدف بعدی شیمیدانان سینتكس این بود كه تركیب شبه پروژسترون مصنوعی ، یا 19- نورپروژسترون را به نحوی اصلاح كنند كه بتوان آن را به صورت خوراكی مصرف كرد، نه تزریقی. آنان توانستند براساس مقاله ی تحقیقی یك شیمیدان آلمانی به نام هانس اینهوفن كه دوازده سال قبل منتشر شده بود، با انجام اصلاح شیمیایی مختصری موفق به این كار شوند. تركیب اصلاح شده ( نوراتیندرون) هم فعالیت شبه پروژسترونی نیرومند و دلخواه را داشت، و هم در معده پایدار بود، بنابراین می شد آن را به صورت خوراكی مصرف كرد.بدین ترتیب اولین قرص ضد بارداری بوجود آمد – سرآغاز آن كشف راهی برای تبدیل ساپوژنین به هورمون جنسی به دست راسل ماركر، سفر اكتشافی اش به جنگل های معتدله ی مكزیك برای تهیه ی ساپوژنین از سیب زمینی هندی، و قمار آزمایشگاهی كوچك و نوپا برای مقابله با كارتل حاكم اروپا بود؛ كه با تهیه ی تصادفی یك ماده ی ضدبارداری شبیه به پروژسترون به دست كارل جراسی ، و برنامه ریزی او برای اصلاح آن به منظور مصرف خوراكی، ادامه یافت.
اثبات عملی بودن چنین كاری باعث شد دیگران نیز پس از مدت كوتاهی به جستجوی راه های دیگری بپردازند، و اكنون انواع مختلفی از قرص های ضدبارداری وجود دارند. با این حال، تركیبی كه برای نخستین بار در آزمایشگاه دارویی كوچكی در مكزیك تهیه شد، یعنی نوراتیندرون، هنوز هم جزء فعال حدود نیمی از قرص های ضد بارداری است.
پی نوشت
راسل ماركر نه تنها از سینتكس، بلكه به طور كلی از شیمی استعفا داد. او در سال 1949 در سن 47 سالگی از تولید و پژوهش در شیمی كناره گرفت. از سنین خردسالی هم شخصیت بسیار مستقلی داشت. می گویند هرگز از دانشگاه مریلند دانشنامه ی شیمی خود را نگرفت، چون حاضر نبود واحد فیزیك – شیمی را كه از واحدهای اجباری بود، بگیرد. با وجود این، در دانشگاهی مهم مشغول به كار پژوهش شد و در دوره ی كوتاهی از اوایل عمرش نام خود را برای همیشه در تاریخ شیمی ثبت كرد.كارل جراسی پس از سه سال در مكزیك ، در دانشگاه ایالتی وین مشغول به كار شد و در سال 1959 از درجه ی دانشیاری به استادی ارتقا پیدا كرد. او ارتباط پژوهشی خود را با سینتكس حفظ كرد و بعدها با شركت زوكان به همكاری پرداخت. در سال 1959 به عنوان استاد شیمی به دانشگاه استانفورد رفت.
جوایز و دانشنامه های افتخاری متعددی برای قدردانی از پژوهش های پیشگامانه اش در زمینه ی آنتی هیستامین ها و قرص های ضدبارداری به او اعطا شده است.
اكتشافات تصادفی در پزشكی
آلرژی، آنافیلاكسی و آنتی هیستامین ها
