تاریخچه گیاه درمانی
برای پیگیری تاریخچه گیاهان دارویی ابتدا باید تاریخچه فارماكولوژی ( داروشناسی) را بررسی نمود زیرا تا قرن 19 میلادی كلاً از گیاهان دارویی برای درمان بیماریها استفاده می شد.
كشف ویژگی های درمانی گیاهان باید ناشی از نوعی غریزه انسانی باشد. انسان اولیه از گیاهان به عنوان غذا و دارو استفاده می كرد. دراین راستا انسان به مرور زمان و در اثر آزمایش و خطا و نیز تجربه های ناموفق فراوان، موفق به كشف برخی ویژگی ها در بعضی از گیاهان شد و براساس این گونه ویژگی ها، گیاهان را شناسایی و طبقه بندی كرد. او همچنین مشاهده كرد كه چگونه حیوانات به هنگام بیماری از گیاهان استفاده می كنند.
به عنوان مثال وقتی دید یك گوزن زخمی برای تسكین درد، تن خود را به علف مبارك می مالد، به خاصیت ضد درد آن گیاه پی برد. و بعدها برای تسكین درد زخمهایش آن را به كار گرفت. مثال دیگر، گیاه مَرغ است كه گربه ها از آن استفاده می كنند و خاصیت قی آور دارد. بسیاری از نویسندگان به دانش غریزی حیوانات از گیاهان دارویی اشاره كرده اند، مثلاً سیسرو به استفاده گوزنهای ماده از زراوند برای تسهیل زایمان اشاره می كند و پلوتارك از كاربرد گیاه شیپوری وحشی توسط خرسها یاد می كند. پیش از تشخیص گیاهان سودمند و درمانگر از گیاهان سمی، احتمالا موارد مسمومیتهای اتفاقی بسیاری رخ داده است.
مولیسچ گیاه شناس آلمانی مشاهده جالبی در مورد شش گیاه حاوی كافئین( قهوه، كولا، ماته، چای، كاكائو، گوارنا) دارد.
میان تعداد بیشماری از انواع مختلف گیاهان، بشر این شش گیاه را با دقت كامل شناسایی كرده است، با اینكه این گیاهان، فاقد هر گونه مشخصه ظاهری نمایانگر خاصیت درمانی هستند.
اطلاعات اولیه دانش گیاه شناسی در مورد مصارف درمانی گیاهان، بیشتر حكایت از نقش غریزه در انتخاب آنها دارد ولی با گذربشراز دوران ماقبل تاریخ به دوران باستان، انسان شروع به كاربرد عقل و منطق نموده، با محاسبات منطقی به خلاقیت های خاصی برای بهبود روش و كیفیت زندگی خود دست یافت.
بین ملل جهان، مصریان قدیم را باید نخستین ملتی دانست كه از گیاهان دارویی به نحو گسترده ای استفاده می كردند. درعصر هومر كشور مصر به عنوان منطقه ای غنی از گیاهان دارویی و سمی شهرت یافت. پاپیروس مشهور ابرز كه گمان می رود 3500 سال قبل نوشته شده است، حاوی مجموعه ای از نسخ و دستورالعملهای دربردارنده بسیاری از داروهای دارای منشاء گیاهی است كه از آن جمله اند: روغن، سركه، تربانتین، انجیر، روغن كرچك، سیر، كـُندر، افسنطین، صبر زرد، تریاك، زیره سبز، نعناع، انیسون، رازیانه، زعفران، سدر، تخم كتان، صمغ عربی و اقسام بالزامها. برخی داروهای دارای منشاء معدنی كه توسط مصریان مورد استفاده قرار می گرفته اند شامل: آهن، سرب، منگنز، شنگرف، سولفات مس، سفیداب، كربنات سدیم، نمك طعام و احجار كریمه می باشند.
از سنگ نوشته های میخی برمی آید كه بابلی ها نیز همانند مصریان از خواص و كاربردهای دارویی گیاهان آگاه بودند.
دركتابخانه ساندرا پالوسی ( آشوربانی پال) كه 2650 سال قبل دایر بوده است چندین لوح گلی كه موضوعات طبی و دارویی روی آنها حك شده، یافت گردیده است. فهرست داروهای مندرج روی الواح مذكور، بسیار شبیه فهرست داروهای مورد استفاده در مصر باستان بود كه شامل 250 نوع گیاه و داروی معدنی می باشد. برخی از داروهای مذكور عبارتند از : سنا، دارچین، قسط بحری، انیسون، یاسمین، خرزهره، نعناع، بذرالبنج، شیرین بیان، اقسام روغن ها، موم، تربانتین، قیر طبیعی و آلوم. چنانچه در كتاب مقدس نیز آمده، عبریان از ارس وزوفا برای درمان بیماریهای مختلف استفاده می كردند . در چین یك كتاب شبه فارماكوپه به نام پن تاسو یعنی دارونامه برگ گیاهی كه 40 مجلد و حاوی چند هزار نسخه دارویی بوده، وجود داشته است. كتاب مذكور حدود 2735 سال قبل از میلاد مسیح(ع) نوشته شده و مولف آن یكی از امپراطوران آن كشوربه نام شینون بوده است.
از دیگر كتب دارویی چین باستان، كتابی بوده كه مشخصات، رویشگاهها و نحوه درمان با بیش از یك هزار گیاه دارویی مفید در آن موجود بوده است. در طب چینی از داروهایی همچون جلبكهای دریایی، ریوند، آقونیطون، شاهدانه، كافور، اقسام افدرا، آهن، گوگرد جیوه و آلوم استفاده می شده است. اصول طب چینی در كتابی با عنوان " هدیه امپراطور زرد در طب داخلی هاوینگ دی نی جینگ " و با عنایت به دو مفهوم اسامی ین و یانگ و نیز عناصر پنج گانه وی یوسینگ كه محتملاً طی سالهای 200 قبل از میلاد تا 100 میلادی نگاشته شده، مدون می باشد. از دیگر كتب سنتی چین" تحفه كشتزارهای الهی " است كه طی قرن اول میلادی تدوین گردیده و شامل شرح و توصیف 252 داروی گیاهی است.
در سال 1977 " دایرة المعارف تركیبات دارویی مورد استفاده در طب سنتی چین" به زبان انگلیسی انتشار یافت كه دربردارنده 5757 دارو است كه بخش عمده آنها منشاء گیاهی دارند.
استفاده از خواص درمانی گیاهان نزد هندیان باستان، رواج كامل داشته است. منابع طب هندی شامل ریگ ودا كه طی سالهای 4600 الی 1600 سال قبل از میلاد تالیف گردیده و نیز ایورودا كه طی سالهای 2600 الی 2500 سال قبل از میلاد تالیف گردیده ، هستند.
از دیگر كتب معروف طب هندی می توان از "شاراكا سمهیتا" كه واجد آثار درمانی 500 گیاه طی 50 دسته می باشد و نیز كتاب سوس روتا كه شرح ویژگی های 760 گیاه در 37 دسته را در بردارد، یاد نمود.
طب آیورودایی كه امروز هم در هند رواج دارد، نظامی فراگیر و مستند به اندر كنش جسم، عقل و روح است. در طب مذكور انرژی و ماده از یك مقوله شمرده شده اند كه به پنج صورت اتر، هوا، اتش ، آب و خاك تجلی می نمایند. بر اساس مبانی طب آیورودایی این عناصر پنج گانه با عملكردهای حواس پنج گانه ارتباطی محكم و ناگسستنی دارند. عناصر مورد بحث در تشكیل نیروهای سه گانه تریدوشا دخیلند. بدین ترتیب كه اتر و هوا عنصر "واتا"، آب و آتش عنصر" پیتا " و آب و خاك عنصر "كافا" را تشكیل می دهند و تعادل عناصر مذكور در تداوم سلامت نقش اساسی دارد. براساس طب ایورودایی مواد دارای طعم های شیرین، ترش و شور موجب افزایش كافا و كاهش واتا می گردند. حال آنكه داروهای واجد طعم های تلخ و گزنده عملكردی معكوس دارند و گیاهان دارای طعم های ترش، شور و گزنده موجب افزایش عنصر پیتا می گردند.
متاسفانه در سال 1833 میلادی دولت استثمارگر بریتانیا به بهانه مبارزه با خرافات تمامی مدارس طب آیاورودایی موجود در هند را تعطیل و آموزش طب مزبور را ممنوع نمود، لیكن خوشبختانه پس از استقلال هندوستان این مكتب پزشكی جایگاه خویش را بازیافت و امروزه به عنوان یكی از مكاتب درمانی ارزشمند مطرح است.
در مورد پزشكی ایران باستان اطلاعات زیادی برجای نمانده ، لیكن به نظر می رسد در قلمرو گسترده هخامنشیان تشكیلات پزشكی منظمی وجود داشته است و ظاهراً مفهوم " اخلاط رابعه" كه مبنای طب بقراطی می باشد از ایران باستان به یوانان راه یافته است. انتقال مذكور به دنبال حمله اسكندر به ایران وطی دوران سلوكی صورت پذیرفته است . طب ایرانی در دوره اشكانی آمیخته ای از طب یونانی در دوره اشكانی آمیخته ای از طب یونانی و طب زرتشتی بود. برخی پزشكان نامور عصر مذكور از قبیل آزوتكس و فرهاته( فرهاد) بر همین منوال عمل می نمودند. این روند تا زمان ساسانیان نیز ادامه یافت و آموزه های پزشكی ملغمه ای از مكاتب طب یونان، هند و نیزتعالیم زرتشتی بود.
در این دوران رئیس كل بهداری كشور به نام " درذستبد= درستبد" خوانده می شد. در همین دوران دانشگاه و بیمارستان " گندی شاپور" در شمال غربی خوزستان تاسیس گردید كه در دوران انوشیروان به حداكثر اعتلا رسید. در دانشگاه مذكور اساتید یونانی، سریانی، هندی و ایرانی به تدریس اشتغال داشته، كتابهای گوناگون را به زبان پهلوی در می آوردند . پزشكان نامور قرون نخستین اسامی از قبیل حنین بن الحق، سهل بن شاپور، عیسی بن مهاربخت، عیسی بن شهلافا، یوحنابن سرافیون، داویدبن سرافیون و نیز اعضای خاندانهای بختیشوع و ماسرجویه كه در مباحث بعدی بدانها اشارت خواهد رفت، عموماً از دست پروردگان همین دانشگاه بودند.
بنیانگذار طب یونانی اسكولاپیوس می باشد كه احتمالا یك شخصیت نیمه تاریخی نیمه افسانه ای واجد جنبه الهی بوده است. بقراط پزشك یونانی ( 357-460 ق.م) كه عموماً او را بنیانگذار دانش پزشكی می دانند، بر طب رومی و نیز طب رایج در قرون وسطی تاثیرعمیقی گذارد. گرچه شهرت وی به دلیل آثار فصیح به جا مانده از او( از قبیل" سوگند نامه بقراط" و یا كتاب همه گیری=Epidemy) می باشد، لیكن نسخه ها، روش های تجویز، و برنامه های دارویی ابداع شده توسط وی نیز نقش عمده ای در شهرت او دارند . نكته جالب توجه آن است كه درخت چنار تناوری كه امروزه نیز بر مزار این دانشمند بزرگ درایالات آی آرسا واقع در شمال یونان، سایه افكنده ، همان درختی است كه وی در زمان حیاتش در سایه آن به تدریس طب می پرداخته است.
نخستین رساله مكتوب و مدون در زمینه گیاه شناسی دارویی مقارن ظهور تمدن یونان توسط تئوفر است ( 285-370 ق.م) ارائه شد. این رساله با عنوان تاریخچه گیاهان بود و گرچه نمایانگر تلاش ارزنده نویسنده در ارائه یك موضوع مهم با انسجام علمی لازم می باشد، ولی در عین حال نشانگر مرزهای محدود كار مولف است كه خود ناشی از محدودیت اطلاعات و دانش موجود در زمینه گیاهان دارویی در آن زمان بوده است. باز این وجود در كتاب مزبور علاوه بر مطالب جالب توجه در زمینه گیاهان دارویی مختلف برای نخستین بار به سرخس هایی اشاره شده كه به عنوان داروی ضد كرم به كار می رفته اند. همچنین در این كتاب برای اولین بار تفاوت های بین فلفل گرد و دراز بیان شده است. از قضا مطالعه این كتاب چندان آسان نیست، زیرا نام های گیاهان مذكور در این كتاب با اسامی رایج و امروزی آنها كاملاً متفاوت است و این موضوع بازشناسی آنها را سخت مشكل می كند.
به هر حال كتاب طبی تدوین شده توسط پدانیوس دیوسكوریدس اهمیت بیشتری دارد. وی در قرن اول میلادی ( سالهای 90-40 میلادی) می زیست و جراح ارتش نرون بود. حین سفرهای نظامی به بررسی گیاهان و جانوران برخی مناطق از جمله ایتالیا، یونان، آسیای صغیر ، اسپانیا و فرانسه پرداخت و تعداد معتنابهی از نمونه های معدنی، گیاهی و جانوری را جمع آوری نمود و درهر فرصت ممكن به تحقیق پیرامون خواص درمانی نمونه های جمع آوری شده پرداخت.
اثر مذكور در 5 جلد به رشته تحریر در آمده و حاوی تمام اطلاعات مربوط به دانش پزشكی در آن روزگار و شامل شرح و توصیف 600 نمونه گیاهی می باشد. دراین اثر نیز تلاشی برای طبقه بندی بر اساس حروف الفبا نبوده ، بلكه مبتنی بر وجوه اشتراك گیاهان و شباهت های آنهاست. توصیف ها بسیار دقیق و به زبانی بسیار ساده و دور از ابهام ارائه شده اند و و روش های تهیه نیز به نحو دقیق و صحیح بیان گردیده اند . سفرهای مكرر دیوسكوریدس به عنوان پزشك ارتش فرصت مناسبی برای مطالعه و ثبت تمام كاربردها و فواید گیاهان سرزمین های بیگانه را برای او فراهم نمود. در واقع تقریباً تا پایان قرن شانزدهم میلادی نوشته های او اثر مرجع و استاندارد درحوزه فارماكولوژی به شمار می رفت و این نشانگر وسعت اطلاعات او درباره موضوع مورد بحث است. كتاب دیوسكوریدس نخستین بار در سال 1499 میلادی به زبان یونانی چاپ گردید.
اهمیت آثار دیوسكوریدس بسیاری از نویسندگان دیگر را بر آن داشت تا به گسترش موضوعات مورد اشاره وی یا نقد نوشته های او همت گمارند. مباحث كتابهای نوشته شده اغلب لغوی بوده، ولی بی شك كاملترین كتاب در این زمینه كتاب آی دیسكوریدس اثر پزشك ایتالیایی پی. ای . ماتیولی می باشد كه در قرن 16 میلادی نگاشته شده است. كتاب وی به عنوان یك اثر پذیرفته شده، جایگزین كتاب دیوسكوریدس شد. دكتر ماتیولی به نقد و تجزیه و تحلیل بیانات دیوسكوریدس پرداخت و با نامگذاری دقیق هر گیاه به رفع نارسایی ها و موارد ابهام موجود در كتاب وی و طبقه بندی مجدد گیاهان موجود در آن همت گماشت. او دراثر خود گیاهان جدیدی مانند آفتابگردان را ثبت كرد و تعداد دیگری از گیاهان خارجی ( بیگانه) مانند شاه بلوط هندی را به این مجموعه افزود.
از دیگر نویسندگان رومی می توان اسكریبونیوس لارگوس ( 79- 23 میلادی) ، پلینی بزرگ ، اوریباسیوس را نام برد. امروزه لارگوس را به خاطر وضع واژگانی از قبیل آنودین ( مسكن) واپیسپاتیك ( داروی باز كننده تاول) می شناسند كه در فرهنگ واژگان دارویی رایج هستند، گو اینكه فعالیت او تنها در زمینه گیاهشناسی دارویی بود. اگر چه اوریباسیوس در زمینه شناخت گیاهان دارویی گامهای موثری برداشت لیكن پلینی با نوشتن اثر چند جلدی خود با عنوان " تاریخ طبیعی " بیشترین سهم را در این زمینه داشت. وی دراین اثر، دانش و اندیشه علمی زمان خود را به دقت شرح داده است. حاصل كار او كه گردآوری نظریات و دیدگاههای حدود 400 محقق آن دوران بود، هم اكنون به عنوان یكی از كتب مرجع فارماكولوژی دنیای قدیم به شمار می رود.
جالینوس( 201-131 م) چهره شناخته شده جامعه پزشكی است و یقیناً به عنوان پزشك بیش از دیوسكوریدس شهرت دارد . این طبیب كه از اهالی پرگاموس یونان بود ، داروها را بر اساس نوعی مقیاس حرارتی طبقه بندی عامل مناسبی برای شناسایی داروی مناسب برای هر بیماری ارائه داد. وی در زمینه های مختلف علم طب تالیفاتی دارد كه اهم آنها در 16 جلد گرد آوری شده است . دانشمند مزبور طی یادداشتهای خود از 473 داروی گیاهی یاد كرده است.
