امام خمینی هم رهبر، هم شاعر

اما یک اگر امام خمینی(س) را از نظر علم طب سنتی از جمله افراد «دَمَوی» بدانیم داشتن ویژگی رهبر بودن و شاعر بودن برای ایشان مسئله ای دور از انتظار نیست زیرا از جمله خصوصیات افراد دموی داشتن ویژگی رهبری در جامعه و داشتن لطافت کلام و شاعری در وجود خودشان است.

امام چه پیش از آن که رهبر انقلاب اسلامی ایران شود و چه بعد از آن همواره این موهبت الهی خود را در قالب نگارش شعر و متون ادبی حفظ کرده اند. نکته جالب این است که امروز رهبری ایران آیت الله خامنه ای هم از این دو ویژگی رهبری و شاعری در کنار هم نیز بی بهره نیستند.

آثار امام بدون توجه به جایگاه ایشان یعنی قبل از انقلاب، در جایگاه طلبه و مدرس و بعد از انقلاب هم در جایگاه رهبر انقلاب، دارای ارزش می باشد. اما از نظر فنی کاملا بی نقص بوده و قدرت کلام ایشان در اسلوب کار های ادبی اجتماعی و سیاسی به قدری بالا بود که بعدها در حین جمع آوری دیوان ایشان بعضأ تشخیص آثار ایشان بین آثار صاحبان سبکی همچون ملک الشعراء بهار و یا وحید دستگردی برای مولفان کار دشواری بود. اکثر شاعران بر این باورند که به دلیل روح لطیف شاعر، یک شخصیت سیاسی توانایی شعرسرایی ندارد. اما دیدگاه شاعران درباره امام به گونه ای دیگر است؛ نظراتی متفاوت اما به هم نزدیک.

حمید سبزواری در این باره گفت: امام ، یک شخصیت ممتاز سیاسی- مذهبی بودند و به خاطر صداقتی که بین مردم و ایشان وجود داشت، خود را به عنوان شاعر معرفی نمی کردند. شخصیت عرفانی امام در شعرشان موج می زند که وی را به شاعری عارف تبدیل کرده است. عرفان، انسان را به جایگاهی والامی رساند و به همین واسطه، اشعار امام نجات بخش جامعه خواهند بود.

جواد محقق نیز معتقد است: شعر امام، در ادامه آثار شاعران حوزوی سروده شده و از سبک شعری عالمان دینی پیروی کرده است. عرصه شعر علمای مذهبی، مانند شاخه ای تناور از شعر فارسی سر برآورده است. این گروه، بهترین اشعار را به ادبیات فارسی عرضه کرده اند.با این حال، بسیاری از این شعرا ناشناخته اند.

نظر عبدالجبار کاکایی هم این است که امام،  داعیه شاعری نداشتند و پایبند انتشار آثارشان نبودند. علمای مشهوری چون؛ خواجه نصیر طوسی، حاج ملاهادی سبزواری، علامه طباطبایی و شهید مطهری در کنار پرداختن به علم، به سرودن شعر هم می پرداختند. اما امام در دوران جوانی با غزلیات و قصاید خود، در بین طلاب شهرت داشتند. اشعاری که ایشان در جوانی سروده اند از لحاظ زبان و تکنیک، و اشعاری که بعد از آن سروده اند، از لحاظ محتوایی قابل اهمیتند.

رحیم زریان نیز در این باره گفت: اشعار امام خمینی(س)، متاثر از حافظ و مایه های عرفانی اشعار اوست. غزلیات و رباعیات ایشان قوی، ناب و تاثیرگذارند و مضامین عرفانی و مذهبی در اشعار ایشان وجود دارند. امام خمینی(س) قبل از آنکه به عنوان سیاستمداری توانا شناخته شوند، شخصیتی صاحب نظر در فقه، فلسفه و عرفان بودند که توانایی ایشان در شعرسرایی، پس از رحلتشان آشکار شد.

محمدعلی بهمنی هم یکی از مهم ترین دلایل استقبال از اشعار امام خمینی(س) را شخصیت ایشان دانست و افزود: به همین دلیل، باید با توجه به جایگاه امام، بعضی از شعرها از دیوان ایشان حذف و استواری اشعارشان حفظ شود؛ چون بعضی از اشعار، ممکن است برای زمان کوتاهی باارزش باشند و پس از آن اهمیت خود را از دست بدهند؛ این نکته درباره همه شاعران صدق می کند و هرگز از ارزش سایر اشعار نمی کاهد و چه بسا باعث توجه بیشتر به قوت سایر اشعار نیز بشود. اما در کل، غزلیات امام خمینی(س) از پختگی و استواری خاصی برخوردارند.

کامران شرفشاهی نیز در این باره اظهار داشت: اشعار امام خمینی(س)، شان ادبیات و شعر را در دیدگاه جامعه بالابرد. امام، در اوج تواضع خود را شاعر نمی دانستند، اما آثار ایشان سرشار از شور عرفانی و تعالیم دینی است. در واقع، شعر مجالی برای بیان برخی از عقاید و اندیشه های امام بوده است.

سعید بیابانکی هم با اشاره به این نکته که در زمان حیات امام خمینی(س)، کمتر کسی از شاعربودن امام اطلاع داشت و با چاپ اولین شعر ایشان در روزنامه کیهان، خبر شعرسرایی امام منتشر شد، گفت: به دلیل عجله کردن در انتشار اشعار امام، آثار ایشان بدون کارشناسی منتشر شد، در صورتی که اگر گزیده اشعار امام منتشر شود، ارزش آن بیشتر خواهد بود.

اما صابر امامی اشعار امام خمینی(س) را متاثر از سبک عراقی دانست و گفت: ایشان با استفاده از مضامین عرفانی، به هنجارشکنی، نوآوری و جسارت در شعرگویی پرداخته اند. امام ادعای شاعری نداشتند، ولی در ادامه اسطوره های شعر فارسی مانند: سعدی، حافظ و مولوی به خلق اثر پرداختند. ما در آثار امام خمینی(س)، آشکارا شاهد سنت شکنی در شعر، توسط یک عالم دینی هستیم که این ویژگی، سروده های امام را ممتاز کرده است.

عباس چشامی نیز معتقد است: عرفان گرایی به سبک حافظ گرته برداری از مباحث فلسفی ملاصدرا، از خصوصیات آثار ادبی امام خمینی(س) است. این ویژگی، وابسته به درک عرفانی ایشان است. همچنین بهترین اشعار امام، در دوران میانسالی ایشان سروده شده اند.

و امیر مرزبان هم درباره دیوان اشعار امام خمینی(س) گفت: ذوق عرفانی و بلاغت اشعار حاف1 در دیوان شعر امام خمینی(س) نمایان است. استفاده از مضامین فلسفی و زبان کهن، از خصوصیات اشعار ایشان است. بنابراین نباید غزلیات امام را با اشعار دوره های جدید مقایسه کرد. همچنین بسیاری از سروده های ایشان، از نظر آئینی از جایگاه خاصی برخوردارند.

شالوده و بن مایه اصلی اشعار امام خمینی (س) به لحاظ ذهنی و اندیشه، عرفان اسلامی و به لحاظ تکنیکی نیز آمیزه ای از سبک هندی و عراقی است. عمده ترین قالب هایی که امام برای سرودن اشعارشان استفاده می کردند غزل است و از رباعی نیز برای بیان اندیشه ها و افکار خود به درستی استفاده کرده اند.

بر اساس کتاب زیبایی شناسی شعر امام خمینی(س) اثری از حمید رضا خان محمدی که به کوشش پژوهشکده امام خمینی(س)  انقلاب اسلامی در سال 88 آماده و در شمارگان1000 نسخه توسط موسسه چاپ و نشر عروج (وابسته به موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی) به چاپ رسیده، امام خمینی از سنین نوجوانی شروع به استنساخ در اشعار عرفانی و سیاسی ملک شعرای بهار، میرزا اشرف الدین قزوینی و حجت لاری نموده اند. ایشان به دلیل ارتباط عمیق با فرهنگ ایرانی اسلامی، در آثار خود به اشعار شاعران عارفی چون خواجه حافظ شیرازی و مولانا در بیش از 100 مورد استشهاد کرده اند .

از قدیمی ترین کتب اشعار امام می توان به «آثار الحجه» و «آینه دانشوران» اشاره کرد. مجموعه های اشعار امام در حوادث مختلفی مفقود شدند. پس از پیروزی انقلاب به اصرار دکتر فاطمه طباطبایی امام اشعاری در قالب های متنوع و با مضامین عرفانی سرودند که پس از رحلتشان در چند دفتر با عناوین «سبوی عشق» ، «باده عشق» ، «نقطه عطف» و «محرم راز» منتشر گردید  و در نهایت تمامی آثار امام در مجموعه ای به نام «دیوان امام» به چاپ رسید.

امام هیچ گاه خود را یک شاعر نمی دانست اما قریحه ی شاعریش او را همواره یک شاعر برجسته عرفانی معرفی می کند. امام در بعضی از اشعار خود با سرمشق گرفتن از بزرگانی چون حافظ و سعدی و مولوی اشعاری به وزن و قافیه مشابه سروده اند که از جمله آنان می توان به:

الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها                   که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها (حافظ)

الا یا ایها الساقی  برُون بر حسرت دل ها           که جامت حل نماید یکسره اسرار مشکل ها (امام)

اشاره نمود. همچنین امام به سرودن رباعی علاقه بسیار زیادی داشتند و شاید سرودن رباعی های متعدد و پیگیری های مستمر بانو فاطمه طباطبایی زمینه ساز سرودن اشعار بیشتر از سوی امام شد. در شعر امام استفاده از مضامین مشترک با شاعران بزرگ بسیار مشهود است مانند:

از قیل و قال مدرسه حالی دلم گرفت                     یک چند نیز صحبت معشوق و می کنم (حافظ)

از قیل و قال مدرسه ام حاصلی نشد                     جز حرف دلخراش پس از آن همه خروش(امام)

همچنین استشهاد به آثار حافظ و مولانا از جمله ویژگی های شعر امام بود که در ابتدای بحث نیز به آن اشاره شد. مهم ترین جنبه ی اشعار امام عرفانی بودن آنان بود اما در این میان بسته به شرایط مختلف جنبه های حماسی، غنایی نیز در آثار امام مشاهده می شود.

اگر اشعار را با توجه به سطح مفهومشان به دو دسته بیرونی و درونی بخواهیم تقسیم کنیم ، اشعار امام را باید درونگرا بدانیم. بعد از سطح مفهومی در سطح لغوی در اشعار امام یک دایره گسترده واژگانی از حوزه های لغوی قرآنی، احادیث، عربی، فرنگی، ابداعی، اِتباعی، عامیانه و کهن را می توان مشاهده کرد و در نهایت در بررسی سطح نحوی اشعار امام به استفاده بعضی افعال خاص مانند آمد(شد) و می نرسد (نمی رسد) در آثار خود برخورد خواهیم کرد.

در پایان همانگونه که ذکر شد، مهم ترین مضمون آثار امام به خصوص در زمینه شعر، عرفان است. شعر بیشترین سهم را در تجلی افکار و معرفی شخصیت امام خمینی(س) در میان انواع هنرها دارد، به طوری که مهمترین ابعاد وجودی امام در شعر معاصر امروز به تصویر کشیده شده است. امام پیش از آنکه یک فقیه یا فیلسوف یا سیاستمدار و یا حتی یک شاعر باشد، یک عارف است. عرفان امام عرفان حماسی است و این به آن معنی است که تصوف و عرفان مسلکی نیست. بهترین مأخذ برای شناخت جهان بینی عرفانی اشعار ایشان است که از روی تفنن سروده نشده اند و همچنین در لابه لای اشعار امام رایحه کلامی شاعران بزرگی هم چون عطار، مولانا، عراقی، حاف1 سعدی و ... استشمام می شود.

نقل قول ها برگرفته از کیهان، شماره 19105

منبع جانبی: کتاب زیبایی شناسی شعر امام خمینی اثر حمید رضا خان محمدی

منبع:  پرتال امام خمینی(ره)