سیر تذهیب و تزیین در کتب آسمانی(2)

تزیین در انجیل های اروپایی دوران قبل از گوتیک

در اوایل قرون وسطی، راهبان و کشیشان خود را وارث فرهنگ و سنت امپراطوری روم یافتند. رو نویسی کتب مذهبی و مصور سازی و آرایش صفحات آنها در غرب اروپا تحت تاثیر مذهب کاتولیک و در شرق متاثر از مذهب ارتودکس بود. از آنجایی که زبان لاتین زبان رسمی مسیحیت کاتولیک بود، می توان به وجود پیوند های بین هنر کتاب آرایی مسیحیان و هنر یونان و روم باستان پی برد. ولی هنرمندان مسیحی بر خلاف هنرمندان باستان ،با محدودیت های جدی در انتخاب موضوع مصورسازی مواجه بودند. آنها می بایستی تمام هنر خود را برای شرح داستان زندگی حضرت مسیح  به کار گیرند. آن هم چنان واضح و گویا که برای بی سوادان و با سوادان قابل فهم باشد. در این روش روایات و داستان ها با سعی بر عمق نمایی پشت سرهم و به طور مستمر در یک صفحه  نشان داده می شدند. به طور کلی تزئینات نسخه های خطی مشتمل بودند بر مینیاتورها که سراسر فضای صفحه یا بخشی از حواشی صفحه را اشغال می کردند.

حروف سرآغاز منقوش یا مصور، تذهیب حاشیه ها و مینیاتورهای تمام صفحه رنگین و شکوهمند در این دوره کاربرد داشت.

از قرن هفدهم میلادی به بعد نیز راهبان نقش اصلی را در تهیه کتب مسیحی و مصور سازی انجیل ها ایفا کردند .اولین تحول کتاب آرایی در دیرهای ایرلندی انگلیسی به وقوع پیوست. در اواخر قرن ششم میلادی مرکز نگارش و تدریس مذهبی در لیندیس فارن تاسیس شد. پیشوایان مسیحی سنن کتاب آرایی را در آنجا عرضه کردند و راهبان بومی که قبلاً با نقش و نگار های سنتی آشنایی داشتند به این سنن جلب شدند ولی فقط جنبه های تزیینی آن را اخذ کردند.

انجیل های لیندیس فارن که کمتر از یک قرن بعد از ورود مسیحیت به شمال شرق انگلستان در این منطقه شکل گرفتند، یکی از مهمترین راه کارهای جهان در تذهیب کتب خطی می باشند.

برخی از این تزیینات یادآور طرح بناهای کهن سنتی و برخی دیگر به نقوش سنگ تراش های  رومی و برخی به نقش مایه های پرندگان و جانوران غریب اشیاء مفرغی اسکاتلند شبیه هستند. در حقیقت دست مایه اصلی  نقوش در تزیینات این کتاب همان طرح های رایج در هنر اقوام به اصطلاح بربر و سلت ها بود که شامل خطوط منحنی و نامتقارن تلفیق شده با اشکال حیوانی و انسانی با ظاهری اندام وار پیچان بود.

نکته ای که درباره ی ویژگی های پیکره جانداران نسخه های خطی مصور این دوره به نظر میرسد، ویژگی اندام وارگی غیر عادی این پیکره هاست .هنرمند قلم خود را به ذهن فعال و تخیل آزادانه خود سپرده  و پیکره های حیوانات نسبت به پیکره های انسانی بیشتر می خورند  .

کتاب مقدس کلز نمونه دیگری است که در این دوره مصور و تزیین شده است. این کتاب مشتمل بر انجیل های چهارگانه بر روی پوست گوساله در قرن نهم/دوم  به دست رهبانان ایرلندی در کلز تهیه شد. این کتاب تقریباً هشتاد سال بعد از انجیل های لیندیس  فارن ساخته شد.

از جمله ویژگی های این کتاب ترکیب بندی صفحه با حروف سر آغاز است که تصاویر انسان و حیوان در لابه لای آن گنجانده  شده است. در واقع ارتباط تدریجی بین راهبانان ممالک مختلف اسلوب های تذهیب کاری استادان و مسلمانان  را وارد ایرلند کرد. نشان اختصاصی این هنر تذهیب، ترسیم یک حرف یا یک جزء تزیینی واحد در زمینه ی آبی  یا طلایی و به صورت گسترش یافته بود .

گرایشی دیگر همزما ن با سلطنت  شارلمانی در فرانسه  به شکلی خا ص و زود گذر پدید آمد که تحت تا ثیر نقاشان روم باستان بود . بسیاری از کتاب های خطی  دوره شارلمانی و جانشینان وی به دست هنرمندان برد باری که در دیرها مقیم بودند، تذهیب یافت.

در قرن 11/5 و 12/6 در اروپا شیوه های محلی متنوعی در مصورسازی کتب پدید آمد که همه را تحت عنوان رومی وار می نامند  .

شیوه رومانسک متداول در انگلستان را "نورمان "می خوانند. یکی از نمونه های برجسته آن در زمینه مصورسا زی(( کتاب مقدس وین چستر)) که در قرن دوازدهم/ششم توسط گروهی از تصویرگران متبحر در دیر–کلیسای وینچستر نسخه آرایی شد. این کتاب به صورت بی سابقه ای در قالبی تجملی و پر تفصیل طراحی شده بود .

در اواخر قرن دوازدهم میلادی در نسخه های خطی  بیشتر از ورق طلا استفاده می کردند و این خود نشانه ای از آغاز  ثروتمند شدن حکام اروپایی بود . در این زمان کتاب آرایی دیگر به طور کامل در قلمرو کلیسا محدود نمی گشت و آثار دنیوی  نیز کمابیش عمومیت داشت .

نتیجه گیری

شکل گیری و روند این مقاله، گامی مختصر در جهت شناخت و ارزیابی هنر تزیین  نسخ دست نویس در ادیان اسلام و مسیحیت بود که با تمرکز بر تذهیب و تزیین صفحا ت داخلی قرآن های قرون اولیه و انجیل های دوره ی همزما ن آن در اروپا به انجام رسید.

در مقایسه تطبیقی این دو شیوه کتاب آرایی، وجوه افتراق و اشتراک بین آنها قابل تشخیص است. تشابه در این دو گونه، موارد کلی نظیر کاربرد تزیین، تفصیل بیشتر تزیینات در عناوین و صفحات اغازین نسبت به بقیه صفحا ت، انتخا ب قطع عمودی، استفا ده از طلا و برخی موارد کم اهمیت تر را در بر می گیرد.

اما وجوه افتراق آنها، مانند تفاوت بنیانی کیفیت نقوش و تزیینا ت در آنها ، تفاوت در شیوه ی به کارگیری طلا و رنگ ها  و اختلاف در نوع صفحات تزیین شده و کثرت آنها و برخی موارد جزئی تر قابل تشخیص می باشد.

آن چه که از بررسی این وجوه حاصل می شود، بیانگر آن است که علی رقم ارتباط سیاسی، تجاری و فرهنگی میا ن این دو بخش مهم از دنیای مسیحیت و اسلام و امکان وام گیری هنری آنها  از یکدیگر در دوره ی مورد نظر، نقش باور های مذهبی و اعتقادات ایدئولوژیک  و سنت های هنری آن سرزمین ها، بارزتر و اساسی تر بوده و در شکل گیری تزئینات نسخ خطی انجیل و قرآن نقش مهم تری را ایفا کرده است. در این میان هرچند ممکن است که مسلمانان از سنت تزیین انجیل در مراحل ابتدایی برای شروع تذهیب قرآن الهام گرفته باشند، اما سیر تطور و تغییر این هنر، ماهیت تجربی مستقلی را نشان می دهد. در مقابل شواهد بسیاری نیز از تاثیر گذاری هنر تزیینی مسلمانان بر هنر مسیحی در این دوره وجود دارد. اما در زمینه ی هنر تزیین کتاب مقدس، محدود و اندک است، این استفاده در مقابل اوج و شکوه تزیینات  تجریدی در کتاب آرایی اسلامی-ایرانی و  تعالی  آن در بخش غیر تصویری، رنگ و نمای چندانی ندارد.

علاوه براین با مطا لعه و بررسی این نمونه ها به این نکته دست می یابیم که همواره  محتوا و مضمون اثر، سیر تزئینات را هدایت کرده است و تاثیر گذاری اعتقادات مذهبی و سنت های هنری  مناطق مورد نظر بسیار موثر تر از روابط  متقابل  این دو شیوه بوده است. همچنین شرایط وجود رابطه ی متقابل میان این دو  پدیده ی هنری  کا ملاً وجود داشته است، اما در زمینه ی تاثیر گذاری وجوه افتراق چشم گیر ترند. در این میان شاید بتوان گفت که تاثیر پذیری تزیینات قرآن از تزئینات انجیل، به دلیل  مصور بودن و شرایط خا ص اعتقادی اسلام به حداقل می رسد. لیکن آثار و نمونه هایی از تاثیر و الهام  نقوش تذهیب، خصوصاً اسلیمی در این دوره  در تزئینا ت انجیل مشاهده می گردد. ساختار فیزیکی متون نیز اعم از عنا وین، ستون بندی، فصل ها و اجزاء نقش مهمی در طراحی نقوش تزئینی و تذهیب برای هما هنگی مناسب  با متن داشته است. این مسا له به خصوص در تنوع تزئینا ت قرآن به چشم می خورد.

منبع: موزه امام علی(ع)/ مهناز شایسته فر