کمال این است و بس

منطق الطیر / بخش اول

یکی از شاهکارهای ادبیات پارسی و جهان، "منطق الطیر" فرید الدین عطار نیشابوری است که شاید بتوان گفت که بعد از "مثنوی معنوی" مولانا هیچ اثری در ادبیات منظوم عرفانی، در جهان اسلام، به پای این منظومه نرسد. شعر عطار در نگاه نخستین، گاه خواننده را می رماند اما شکیبایی و قدری آمادگی روحی لازم است تا به درون این باغ راه پیدا کنیم. منطق الطیر، تنها اثر عطار است که بیشترین توضیح، تفسیر و شرح بر آن نوشته شده و در میان ادیبان و علاقه مندان به آثار عطار، بیشترین استقبال از این اثر شده است.

در این مقاله و چند مقاله آینده، گذری بر این اثر یگانه عطار خواهیم داشت.

"منطق الطیر" هم مانند "الهی نامه" از سه بخش مقدمه، داستان اصلی و بخش پایانی تشکیل شده است.

بخش مقدمه منطق الطیر با ستایش حق تعالی آغاز می شود:

آفرین جان آفرین پاک را                                       آنکه جان بخشید و ایمان خاک را

عرش را بر آب بنیاد او نهاد                                         خاکیان را عمر بر باد او نهاد

آسمان را در زبر دستی نهاد                               خاک را در غایت پستی بداشت

آن یکی را جنبش مادام داد                                           وان دگر را دایما آرام داد

آسمان چون خیمه ای بر پای کرد                     بی ستون کرد و زمینش جای کرد

عطار پس از حمد و ستایش خداوند، درباره آفرینش هستی، پیامبران و معجزه های آنها، آفرینش آدمی و نعماتی که خداوند به آدمی بخشیده صحبت می کند.

خاک ما گِل کرد در چل بامداد                                    بعد از آن جان را درو آرام داد

جان چو در تن رفت و تن زو زنده شد                           عقل دادش تا بدو بیننده شد

عقل را چون داد بینایی گرفت                                 علم دادش تا شناسایی گرفت

حکمت او بر نهد بار همه                                      وای عجب! او خود نگه دار همه

پس از آن به ما یادآوری می کند که هیچگاه نمی توانیم ذات حق را درک کنیم و با تمام علم و آگاهی از درک این موضوع عاجزیم.

ای دریغا هیچ کس را نیست تاب                                دیده ها کور و جهان پر آفتاب

گر ببینی این خرد را گم کنی                                جمله او بینی و خود را گم کنی

ای ز پیداییِ خود بس نا پدید                                      جمله عالم تو و کس نا پدید

جان نهان در جسم و تو در جان نهان                        ای نهان اندر نهان ای جان جان

ای خرد سرگشته درگاه تو                                  عقل را سر رشته گم در راه تو

جمله عالم به تو بینم عیان                                   وز تو در عالم نمی بینم نشان

هر کسی از تو نشانی داد باز                           خود نشان نیست از تو ای دانای راز

آنگاه به ما می گوید که سعی کن ابتدا خود را بشناسی، چرا که با شناخت خود به شناخت او می رسی و سعی کن که به نیستی برسی تا بتوانی هستی او را درک کنی.

آنچه گویی و آنچه دانی آن تویی                        خویش را بشناس صد چندان تویی

تو بدو بشناس او را نه به خود                                        راه ازو خیزد بدو نه از خرد

واصفان را وصف او در خورد نیست                            لایق هر مرد و هر نامرد نیست

ذره ذره در دو گیتی فهم توست                   هرچه دانی نه خداست، آن فهم توست

و سپس راه کمال و رسیدن به او را نشان می دهد:

تو مباش اصلا کمال این است و بس                     تو، زتو، گم شو، وصال این است و بس

تو درو گم شو حلولی این بود                                         هرچه این نبود فضولی این بود

در یکی رو وز دویی یک سوی باش                            یک دل و یک قبله و یک روی باش

ای خلیفه زاده بی معرفت                                        با پدر، در معرفت، شو هم صفت

ستایش آغازین منطق الطیر یکی از زیباترین ستایش هایی است که در ادبیات فارسی و از زبان شاعری جاری شده است.

هر که را خوش نیست دل در درده تو                      خوش مبادش زان که نیست او مرد تو

ذره ای دردم ده ای درمان من                                         زانکه بی دردت بمیرد جانِ من

کفر کافر را و دین دیندار را                                                     ذره ای دردت دل عطار را

خلق ترسد از تو من ترسم ز خود                                   کز تو نیکو دیده ام از خویش بد

هرکه در کوی تو دولت یار شد                                   در تو گم گشت و ز خود بیزار شد

عطار در کتاب منطق الطیر همانند الهی نامه، از حکایات کوتاه بسیاری استفاده کرده است. همانطور که گفته شد مختصه اصلی عطار استفاده از حکایات بسیار در آثار خویش است و معجزه او هم این است که عمیق ترین مسایل عرفانی را با ساده ترین زبان در غالب حکایات کوتاه و بلند بیان کرده است.

عطار هر کجا حرفی دارد، آن را به شکل مستقیم با بیان ابیات جدا و غیر مستقیم به شکل حکایت ابراز می کند.

پس از یک ستایش 244 بیتی اولین حکایت فرعی عطار، حکایت مرد عیار و مجرمی است که مهمان او می شود و داستان به این شکل است که:

مرد عیاری که وظیفه تنبیه مجرمی بر عهده اوست مجرم را به خانه میبرد، زن او لقمه نانی برای مجرم می آورد، مرد عیار می بیند و از او درباره نان می پرسد، مجرم می گوید که این نان را همسرت به من داده است، و همین امر باعث می شود که عیار به او پاسخ گوید که چون تو نان مرا خوردی، کشتن تو بر من حرام شده است و من نمی توانم این کار را انجام دهم.

این حکایت بهانه ای می شود تا عطار خطاب به خداوند چنین ابیاتی بسراید:

خالقا سر تا به راه آورده ام                                      نان همه بر خوان تو می خورده ام

چون کسی می بشکند نان کسی                          حق گزاری می کند آن کس بسی

چون تو بحر جود داری صد هزار                                        نان تو بسیار خوردم حق گزار

این حکایت زیبا باعث می شود تا عطار از خداوند بخواهد که او را یاری بخشیده و گناهان او را ببخشد چرا که عمری است سر سفره حق نشسته و نان حق را خورده است.

    ادامه دارد...