بر ساحل اقیانوس بی‌کرانه نهج‌البلاغه

" نهج البلاغه " مجموعه ای نفیس و زیبا از کلام مولاست که روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار واندیشه‏ های نوتر و روشن‏تر مرتبا بر ارزش آن افزوده است، گفتار علی علیه ‏السلام چون از حقیقت و دانشی بیكران سرچشمه می‏گرفت و پس از قرآن، كلام خدا و سخن پیامبر صلی الله علیه وآله، برترین سخن بود، عالیترین و بهترین اثر را در جانها می ‏گذاشته و مانند قرآن مورد توجه همگان قرار می ‏گرفته است و با حفظ و ضبط و آموزش و اقتباس در میان مسلمانان راه جاودانگی را می ‏پیموده است.

از نگاه خاکی معترفان

بلندی و اوج سخن امام علی علیه ‏السلام نه تنها دوستان و شیعیان را به تحسین واداشته است بلكه دشمنان را هم مجذوب خود ساخته تا آنجا كه معاویه بن ابی سفیان كه سرسخت ترین دشمنان وی بود به زیبایی و فصاحت‏ خارق العاده سخن او معترف بود .محقن بن ابی محقن برای این كه دل معاویه را كه از كینه امیرالمومنین علی علیه ‏السلام می ‏جوشد خرسند سازد گفت:

از نزد بی زبانترین مردم به نزد تو آمدم .(منظور او امام علی علیه ‏السلام بود)

اما آنچنان این چاپلوسی مشمئزكننده بود كه خود معاویه او را ادب كرد و گفت: وای بر تو ! علی بی زبانترین افراد است؟! قریش پیش از علی از فصاحت آگاهی نداشت، علی به قریش درس فصاحت آموخت ...

آری! امیرالمومنین علی علیه ‏السلام آبشخور فصاحت و ریشه و زادگاه بلاغت است . اسرار مستور بلاغت از وجود او ظاهر گشت و قوانین آن از او اقتباس شد. هر گوینده‏ سخنور از او دنباله روی كرد و هر واعظ سخندانی از سخن او مدد گرفت، در عین حال به او نرسیدند و از او عقب ماندند. بدان جهت كه بر كلام او نشانه ‏ای از دانش خدایی و بویی از سخن نبوی موجود است.

ابن ابی الحدید از علماء معتزلی قرن هفتم هجری، ادیبی ماهر و شاعری چیره دست است و چنانكه می ‏دانیم سخت شیفته كلام مولا است و مكرر در خلال كتاب خود شیفتگی خویش را ابراز می‏ دارد .وی در جلد 16 شرح نهج البلاغه خود، صفحه 146 می ‏گوید:

فصاحت را ببین كه چگونه افسار خود را به دست این مرد داده و مهار خود را باو سپرده است، نظم عجیب الفاظ را تماشا كن، یكی پس از دیگری‏ می‏ آیند و در اختیار او قرار می‏ گیرند مانند چشمه ‏ای كه خود به خود و بدون‏ زحمت از زمین بجوشد، سبحان الله جوانی از عرب در شهری مانند مكه بزرگ‏ می ‏شود، با هیچ حكیمی برخورد نكرده است اما سخنانش در حكمت نظری‏ بالادست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است، با اهل حكمت عملی‏ معاشرت نكرده است اما از سقراط بالاتر رفته است، میان شجاعان و دلاوران‏ تربیت نشده است (چون اهل مكه صاحبان تجارت بودند نه جنگجو)، اما شجاعترین بشری باشد كه قدم بر روی زمین نهاده است ... .

شاهکاری جاودان

اگر بگذریم از قرآن كریم كه داستانی دیگر است، باید گفت نهج البلاغه شاهكار است اما نه تنها در یك زمینه، مثلا موعظه، یا حماسه، یا عشق و غزل، یا مدح و هجا و غیره . بلكه در زمینه ‏های‏ گوناگون. این كه سخن شاهكار باشد ولی در یك زمینه البته زیاد نیست و انگشت‏ شمار است ولی به هر حال هست. اینكه در زمینه‏ های گوناگون باشد ولی در حد معمولی نه شاهكار، فراوان است، ولی اینكه سخنی شاهكار باشد و در عین حال محدود به زمینه خاصی نباشد از مختصات نهج البلاغه است.

كلمات امیرالمومنین علیه ‏السلام از قدیم‏ترین ایام با دو امتیاز همراه بوده‏ است و با این دو امتیاز شناخته می ‏شده است: یكی فصاحت و بلاغت، و دیگر چند جانبه بودن و به اصطلاح امروز چند بعدی بودن.

هر یك از این دو امتیاز به تنهایی كافی است كه به كلمات امام علی علیه ‏السلام ارزش فراوان بدهد، ولی توام شدن این دو با یكدیگر یعنی اینكه سخنی در مسیرها و میدانهای‏ مختلف و احیانا متضاد رفته و در عین حال كمال فصاحت و بلاغت خود را در همه آنها حفظ كرده باشد، سخن مولا را قریب به حد اعجاز قرار داده‏ است و به همین جهت سخن امیرالمومنین علیه ‏السلام در حد وسط كلام مخلوق و كلام خالق قرار گرفته‏ است و درباره ‏اش گفته ‏اند: " فوق كلام المخلوق و دون كلام الخالق "!

این امتیاز نهج البلاغه برای فردی كه سخن شناس باشد و زیبایی سخن را درك كند نیاز به توضیح و توصیف ندارد، اساسا زیبایی درك كردنی است نه وصف كردنی. نهج البلاغه پس از نزدیك چهارده قرن برای شنونده امروز همان لطف و حلاوت و گیرندگی و جذابیت را دارد كه برای مردم آنروز داشته‏ است و این یعنی نوعی اعجاز.

موضوعات عالی و متنوع

نهج‏البلاغه در سه موضوع تالیف شده است، نخست خطبه ‏های امام علی علیه ‏السلام كه در منابر، مساجد و یا میدان‏های جنگ و یا در هنگام مسافرت بیان شده و در آن مردم را پند و اندرز داده و آنان را با موضوعات دینی آشنا كرده و یا به جهاد با منافقان و دشمنان اسلام دعوت فرموده است.

دوم رسایل و نامه ‏ها و احكام و فرامینی كه از طرف امیرالمومنین علیه ‏السلام برای حكام و والیان صادر شده و در این نامه‏ها كارگزاران خود را به عدالت و طرفداری از مظلوم دعوت فرموده و راه و روش حكومت اسلامی را برای آنها شرح می‏ دهد و برنامه ‏های آنان را معین می ‏كند.

سوم سخنان كوتاه و مختصری كه از آن جناب شنیده شده و هر كدام مانند یك تابلو آدمیان را بطرف خود جلب می‏ كنند و انسان را به جهان انسانیت و فضیلت می كشانند.

مۆلف زبردست و فرهیخته

سید شریف رضی(ره) كه در اوایل قرن پنجم در بغداد درگذشت، مردی ادیب و شاعر و سخن شناس بود، ثعالبی كه معاصر وی بوده درباره ‏اش گفته است: او امروز شگفت ‏ترین مردم عصر و شریفترین سادات عراق است و گذشته‏ از اصالت نسب و حسب به ادب روشن و فضل كامل آراسته شده است.

سید رضی، نهج‏البلاغه را از مصادر و منابع زیادی كه در كتابخانه‏های بغداد در دست بود فراهم نمود و این مجموعه نفیس را به جهان اسلام تقدیم كرد و این نام زیبا را كه بهتر از آن را در این موضوع نمی‏توان دید بر آن گذاشت.

سید رضی مانند مولفین عصر خود كه اغلب مطالب را بدون ماخذ تدوین می‏ كردند نهج ‏البلاغه را گرد آورده است. و مآخذ آن را به جز در چند مورد بیان نكرده است، و شاید در نظر سید رضی موضوع چنان مسلم بوده كه ذكر مآخذ را برای خود لازم نمی‏ دانسته است.

به طوری كه از نهج‏البلاغه معلوم است، سیدرضی همه خطابه‏ ها و سخنان و كلمات امام علی علیه ‏السلام را در این جا ذكر نكرده است و همانطور كه خودش صریحا نوشته بعضی از مطالب را حذف نموده و الا خطبه ‏ها و كلمات آن حضرت بیشتر از این هاست.

مصادر و مآخذ نهج‏البلاغه در كتابخانه ‏های بغداد كه سید رضی در آن جا اقامت داشت وجود داشته و خاندان سید رضی مخصوصا برادرش سید مرتضی(ره) كتابخانه بسیار عظیمی داشته است که این كتابخانه ‏ها در حمله طغرل بیگ سلجوقی در سال 448 طعمه آتش شدند.

چشمه‌ی همیشه جوشان

درباره مندرجات نهج ‏البلاغه و انتساب آنها به امیرالمومنین علی علیه ‏السلام گروهی از قدیم و جدید ایجاد شك و تردید كرده‏ اند، این گروه اغلب از روی تعصب و عناد در این باره سخن گفته ‏اند، و كوركورانه از گفته ‏های علماء گذشته پیروی كرده و بدون تعمق اظهار نظر كرده ‏اند. این جماعت در مولف نهج ‏البلاغه نیز دچار خبط و اشتباه شده ‏اند و این موضوع خود می ‏رساند كه این گونه افراد حتی نهج ‏البلاغه را مطالعه نكرده و با دقت موضوعات آن را مورد بحث قرار نداده ‏اند، زیر ا اگر كسی این کتاب شریف و مولفات سید رضی را مطالعه كند در مولف آن تردید نمی ‏كند.

بهرحال نهج‏البلاغه چشمه‏ جوشانی است که روح پر جلال و باشکوه علی علیه ‏السلام به تك ‏تك واژه ‏هایش جان داده و آن را در تاریخ جاودانگی بخشیده است.

منابع:

سیری در نهج البلاغه، مرتضی مطهری.

پاسخ به معاندان نهج البلاغه، عزیزالله عطاردی.

با نهج البلاغه آشنا شویم، مرتضی محسنی کبیر.

آشنائی با نهج البلاغه امام علی علیه ‏السلام و پاسخ به چند شبهه، جعفر حسینی.