منشور مدیریت کارآمد علوی

بحث رهبری و مدیریت، از مباحث راهبردی و مهمی است كه نقش بنیادین آن، در پیشرفت یا انحطاط جامعه ها و تمدن ها، قابل انكار نیست. نقش مدیران و رهبران اجتماعی در اصلاح و افساد جامعه به حدی بالاست كه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

دو گروه از امت من اگر فاسد شوند امت من نیز فاسد می گردد و اگر به اصلاح گرایش یابند، امت نیز صالح خواهد شد، دانشمندان و مدیران. (1)

در این میان، با توجه به این كه امام علی علیه السلام حدود پنج سال حاكمیت و مدیریت جامعه اسلامی را بر عهده داشته و در منابع اسلامی بیش ترین مطلب در مورد مدیریت از آن امام همام نقل شده است نیم نگاهی بر سیره و دیدگاه های آن حضرت در مورد مسایل مدیریتی می اندازیم.

برنامه ریزی

برنامه ریزی از اركان مدیریت است، و نقشی اساسی در موفقیت و پیشرفت دارد. در برخی روایات نقل شده از امام علی علیه السلام به بعضی از آثار مثبت برنامه ریزی اشاره شده است . مانند: جلوگیری از اشتباه ، افزایش بهره وری ، مقابله با تهدیدات، كمك به تصمیم گیری اثربخش ، ایجاد آرامش درونی، و مصونیت از پشیمانی.

البته باید توجه داشت كه برنامه ریزی غیراصولی و نا متناسب، نه تنها كمكی به پیشرفت مجموعه نمی كند، چه بسا باعث شكست، ناكامی و حتی فروپاشی آن شود. امیرمومنان علی علیه السلام می فرماید:

سوی التدبیر، سبب التدمیر؛ (2) برنامه ریزی بد، موجب هلاك و فرو پاشی است .

بررسی جوانب کار

امام علی علیه السلام توجه خاصی به شناخت دقیق مسایل و جمع آوری اطلاعات مربوطه داشت، و هر کاری را به دقت سنجیده و جوانب مختلف و زوایای گوناگون و عواقب و پیامدهای احتمالی آن را مورد بررسی قرار می داد؛ و هنگامی كه مسأله به خوبی برای آن حضرت تبیین می شد، تصمیم لازم و مناسب را در مورد آن اتخاذ می كرد. آن حضرت در یكی از خطبه های خود، نحوه تصمیم گیری در مورد یك مسأله را این گونه بیان می كند:

این مسأله (جنگ با معاویه) را زیر و رو كردم، و همه جهاتش را سنجیدم، تا جایی كه خواب را از چشمانم ربود؛ دیدم چاره ای نیست جز این كه یا با آنان به مبارزه برخیزم؛ و یا آنچه را محمد - كه درود و سلام خدا بر او باد - آورده است، انكار كنم ... .(3)

قاطعیت

مدیر توانمند، قوی و دور اندیش كسی است كه وقتی می خواهد در مورد مسأله ای تصمیم بگیرد، آن را به دقت بررسی قرار دهد، و زوایای مختلف آن را بسنجد و پس از دقت كافی و روشن شدن همه جوانب آن، با قاطعیت و قدرت تصمیم گیری كند و تصمیم خود را اجرا می نماید. امام علی علیه السلام از شك بیش از حد و تردیدهای بی مورد نهی كرده و می فرماید:

علم خود را به جهل، و یقین خویش را به شك تبدیل نكنید. وقتی كه دانستید عمل كنید و زمانی كه یقین پیدا كردید اقدام نمایید.(4)

دوراندیشی

مدیرانی كه با آینده نگری و عاقبت اندیشی، جوانب مختلف مسأله را بررسی كرده و امكانات و مقدمات لازم را پیش بینی می كنند، تصمیمات استوارتری اتخاذ كرده؛ و میزان موفقیت و اثر بخشی خود را افزایش می دهد. مولای متقیان، علی علیه السلام در یكی از سخنان گهربار خود در مورد آینده نگری و دور اندیشی می فرماید:

الفكر فی العواقب ینجی من المعاطب؛(5) فكر كردن در فرجام كارها مایه نجات یافتن از مهلكه هاست.

استفاده از تجربه

اگر از تجربه های گذشته به صورت صحیح و مناسب بهره برداری شود، میزان خطا و اشتباه در کارها كاهش یافته و تصمیمات و انتخابها از ارزش و اعتبار بیش تری برخوردار خواهند شد. امیرالمومنین علیه السلام انتخاب مناسب ترین راه حل را یكی از ثمرات و پیامدهای خوب تجربه بر شمرده و می فرماید:

ثمره التجربه حسن الاختیار؛ (6) ثمره تجربه، انتخاب نیكو است .

پرهیز از شتابزدگی

انجام دادن هر كار بدون فراهم كردن مقدمات لازم، و پیش از فرا رسیدن زمان مناسب آن، و نیز تصمیم گیری در مورد مسأله ای بدون بررسی همه جوانب و زوایای آن، و بدون توجه به زمان و مكان، و مبتنی بر شتابزدگی، كاری نابخردانه است؛ زیرا علاوه بر این كه نتیجه مطلوبی به دنبال نخواهد داشت، چه بسا پیامدهای مختلف و خسارات و آسیب هایی را به دنبال آورد.

امام علی علیه السلام ضرورت پرهیز از شتابزدگی بی مورد را به مالك اشتر گوشزد كرده و می فرماید:

از عجله و شتابزدگی در مورد كارهایی كه وقت انجام دادنشان نرسیده؛ یا سستی در كارهایی كه امكان عمل آن فراهم شده؛ یا پافشاری و اصرار در اموری كه روشن نیست؛ یا سستی در كارها، هنگامی كه روشن و واضح است؛ برحذر باش. پس هر امری را در جای خویش قرار داده و هر كاری را بموقع خود انجام بده (7).

سعه صدر

كسی می تواند امور یك مجموعه را به شیوه ای مطلوب اداره كند كه تحمل، ظرفیت، شكیبایی و حوصله كافی داشته باشد و از كم ظرفیتی ، تنگ نظری و نابردباری بپرهیزد. امیرمومنان علی علیه السلام سعه صدر را وسیله و ابزار لازم برای اداره امور دانسته و می فرماید:

آلة الریاسة سعة الصدر؛ (8)وسیله و ابزار ریاست (و مدیریت)، سعه صدر است .

امام علی علیه السلام نه تنها كارگزاران خویش را به سعه صدر توصیه می كرد، كه خود بیش از آنان سعه صدر و بردباری داشت؛ و زمانی كه مدیریت جامعه اسلامی را بر عهده گرفت، با عموم مردم حتی با كسانی كه با آن حضرت مخالف بودند، با سعه صدر، گشاده نظری، عطوفت و حلم و بردباری برخورد كرد، و از هر گونه تنگ نظری، كم ظرفیتی و نابردباری پرهیز نمود.

ارزشیابی

امام علی علیه السلام در عهدنامه خود به مالك اشتر، وی را به ارزشیابی كاركنان و فرق گذاشتن میان آنان بر مبنای عملكردشان ترغیب می كند، و عواقب ناخوشایند تفكیك قایل نشدن میان كاركنان خوب و بد را متذكر شده و می فرماید:

هر گاه نباید افراد نیكوكار در نیكی هایشان بی رغبت شوند، و بدكاران در عمل بدشان تشویق گردند؛ و هر كدام از این ها را مطابق كارش پاداش بده .(9)

در نگاه امیرمومنان علیه السلام، برخی از ویژگی های نظام مطلوب برای ارزشیابی كاركنان را می توان این موارد دانست: ارزشیابی دقیق و عادلانه باشد؛ تلاش و كوشش هر فرد به همان مقدار كه هست محاسبه شود، نه كم تر و نه بیش تر؛ سعی و اهتمام افراد به یكدیگر نسبت داده نشود؛ ارزشیابی فراگیر و شامل همه اعضای مجموعه باشد؛ در ارزشیابی، هم نقاط قوت آنان مورد نظر باشد و هم نقاط ضعف؛ و سرانجام این كه شخصیت افراد بر ارزشیابی آنان تأثیر نگذارد، بلكه عملكرد واقعی هر شخص ملاك اصلی ارزشیابی باشد.

عدالت محوری

یكی از ویژگی های بر جسته امام علی علیه السلام عدالت بود. آن حضرت در همه كارها حتی در ساده ترین و كوچك ترین امور نیز عدالت را در نظر داشت. عدالت سراسر وجود علی علیه السلام را فرا گرفته بود؛ از اندیشه، سخن، عمل، حكومت، مدیریت حضرتش گرفته تا قضاوت، مردمداری و پیوندهای خانوادگی و اجتماعی او. عدالت امام علیه السلام آن قدر دقیق و عمیق بود كه می فرماید: به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه زیر آن ها است به من دهند تا خدا را نافرمانی كنم و یك پوسته جو را از مورچه ای به ناروا بستانم ، چنین نخواهم كرد.(10)

الگویی پویا برای تاریخ

امام علی علیه السلام كه از چشمه سار زلال اسلام سیراب گشته بود، الگوی كامل یك نظام پویای الهی و انسانی را در مدیریت رقم زد و به جهان مفتون قدرت و مكنت، نشان داد كه می توان به كمك ایمان، اراده و اندیشه، به قدرت رسید ولی شیفته ی قدرت و اسیر مكنت نشد و این ناممكن از نگاه دنیا پرستان را ممكن ساخت.

پی نوشت:

1)  میزان الحكمة، ماده ی «صلح».

2) عزرالحكم و دررالكلم، ح 5571.

3)  نهج البلاغه، خطبه 54.

4) همان، حكمت 274.

5) غررالحكم و دررالكلم، ح 1460.

6) همان، ح 4617.

7) نهج البلاغه، نامه 53.

8) همان، حكمت 176.

9) همان، نامه 53.

10) همان، خطبه 224.

منابع:

اولویت ها و حساسیت ها در مدیریت امام علی علیه السلام، ابراهیم نزهت.

مدیریت علوی، جمعی از نویسندگان، پژوهشكده حوزه و دانشگاه .