خیانت در چه مواردی مصداق پیدا می کند؟
هر کس خیانت کند روز قیامت به کیفر آن خواهد رسید.( سوره آل عمران آیه 161)
"خیانت" مشتق از "خَوَن" به معنای مخالفت با حق و پیمان در پنهانی است. نقطه مقابل خیانت، امانت است.[1]
یكی از مهمترین فضایل اخلاقی و ارزش های انسانی و اسلامی كه با تأكید فراوان در قرآن و احادیث از آن یاد شده است، امانتداری است.
علمای اخلاق نیز اهمیت فوق العادهای برای آن قائلند و به عكس، خیانت از بزرگترین گناهان و نكوهیدهترین رذایل به شمار می رود.[2]
در اهمیت امانتداری همین بس كه خداوند متعال در قرآن در مقام تعریف انبیاء، آنان را با وصف «رسول امین»[3] توصیف كرده است.[4]
آنچه در تاریخ آمده، یكی از مهمترین و برجستهترین خصوصیات رسول خدا (صلی الله علیه وآله) امانتداری ایشان و «محمد امین» نامی آشنا میان قبائل عرب بوده است. با توجه به اهمیت امانتداری در زندگی فردی و اجتماعی و آثار بسیار نیكویی كه از خود بر جا میگذارد، زشتی خیانت و آثار شوم آن، آشكار میشود.
مذمومیت برخی از انواع خیانت، از شرك و بت پرستی نیز بیشتر است، زیرا منشأ كفر و بت پرستی و روی گردانیدن از عبادت خدا همگی ناشی از خیانت انسان نسبت به عهد و پیمانی است كه با پروردگارش بسته است.[5]
ماده خیانت و مشتقات آن در 15 آیه آمده است كه در تمامی این آیات مذمت و نكوهش برای همه شكلهای خیانت اعم از خیانت در فكر یا عقیده، در فعل، در ابلاغ پیام، در احكام خداوند، خیانت اعضای بدن مثل چشم و ... آمده است.[6]
سرچشمه خیانت
1- ضعف ایمان و عقیده و عدم توجه به توحید افعالی خداوند و حاكمیت او بر همه چیز؛
2- غلبه هوا و هوس و دنیاپرستی و چیره شدن حرص و آز و طمع بر انسان؛
3- عدم توجه به پیامدهای خیانت در زندگی مادی و معنوی؛
4- رها كردن تلاش و كوشش برای رسیدن به مقصود از طریق مشروع، در اثر تنبلی و ضعف اراده.[7]
در اسلام خیانت در امانت، نکوهیده و زشت است و در ردیف گناهان کبیره جا گرفته است.
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرموده است: «لیس منا من خان مسلماً فی اهله و ماله» آنکه به ناموس و مال مسلمانی خیانت کند، از ما نیست.
امام صادق (علیه السلام) در تفسیر این آیه میفرماید: «آیا ندیدهای كه انسان به چیزی نگاه میكند اما چنین وانمود میكند كه به آن نگاه نمیكند این نگاههای خیانت آلود است»
امیر مۆمنان علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «شر الناس من لا یعتقد الامانة و لا یجتنب الخیانة» بدترین مردم کسی است که به امانت معتقد نباشد و از خیانت پرهیز نکند.
اقسام خیانت
الف) خیانت به خدا و رسول:
در قرآن به صراحت از خیانت به خدا و رسولش نهی شده است:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَخُونُواْ اللّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُواْ أَمَانَاتِكُمْ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ »[8]
«اى كسانى كه ایمان آوردهاید، (با مخالفت احكام دین) به خدا و فرستاده او خیانت نورزید و در امانتهاى خود (امانتهاى خلقى و خالقى) خیانت نكنید در حالى كه مىدانید (كه خیانت در نزد شرع و و جدان قبیح است)» برخی امانتها منحصراً امانت خداست در نزد مردم، مثل احكام شرعی؛ برخی از آنها منحصراً امانت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) است، مانند سیره حسنه آن حضرت؛ برخی دیگر امانت خود مردم است در میان خودشان مثل امانت در اموال و اسرار.
بعضی از امانت ها آن امانتی است كه خدا و رسول او و خود مۆمنین در آن شریكند و آن عبارت است از اموری كه خداوند به آنها امر میكند و رسول خدا امرش را اجرا مینماید و مردم از اجرای آن بهرهمند میشوند و اجتماعشان نیرومند میگردد، مانند دستورات سیاسی و اوامر مربوط به جهاد و اسرار جنگی كه اگر افشا شود حق خدا و رسول پایمال میگردد و ضررش دامنگیر خود مۆمنین هم میشود. پس خیانت در این نوع امانت خیانت به خدا و رسول خدا و مۆمنین است.[9]
مذمومیت برخی از انواع خیانت، از شرك و بت پرستی نیز بیشتر است، زیرا منشأ كفر و بت پرستی و روی گردانیدن از عبادت خدا همگی ناشی از خیانت انسان نسبت به عهد و پیمانی است كه با پروردگارش بسته است
امام باقر (علیه السلام) درباره این آیه میفرماید:
«خیانت به خدا و پیامبر همان نافرمانی ایشان است و اما خیانت در امانت؛ هر انسانی امانتدار فرایض است كه خداوند بر او واجب كرده است »[10]
در برخی روایات از برآورده نكردن حاجات مۆمنین، به خیانت به خدا و رسول تعبیر شده است.[11]
ب) خیانت به مردم:
در محاورات مردم وقتی صحبت از امانتی میشود، اغلب امانت در مال به ذهنها خطور میكند، ولی باید بدانیم كه امانت در منطق قرآن، دامنه بسیار وسیعی دارد كه تمام شۆون اجتماعی و اخلاقی را در بر میگیرد[12] از جمله:
1) خیانت در اموال:
آنچه به عنوان امانت مالی در اختیار انسان قرار میگیرد در چند وجه خیانت بر آن متصف میگردد:
1. تعدی در امانت: به معنی دستدرازی و تصرف كردن در مال بدون اجازه صاحب آن؛
2. تفریط در نگهداری امانت و كوتاهی كردن و سهلانگاری نمودن در حفظ مال؛
3. سهلانگاری و مسامحه در رد امانت: وظیف امانتدار این است كه به محض مطالبه صاحب مال هر چند كافر باشد، همچنین هنگامی كه ترس از تلف شدن مال را داشت هرچه زودتر امانت را به صاحبش برگرداند؛[13]
4. خیانت در بیت المال: از دیدگاه اسلام، امانت در اموال عمومی و سرمایههای معنوی و مادی كه تعلق به جامعه دارد نه به شخص خاصی، دارای تأكید بیشتری است تا گروهی چنین خیال نكنند چون این سرمایهها تعلق به عموم دارد، آزادانه هرگونه میخواهند در آن تصرف كنند. اگر خیانت در اموال عمومی رایج شود نظام جامعه از هم گسیخته خواهد شد و هرگز روی سعادت نخواهد دید.[14]
2) افشای راز:
هر آنچه كه به عنوان راز و سخنان سرّی و محرمانه در اختیار ما قرار میگیرد امانتی است كه حفظ آن وظیفه شرعی و اخلاقی ما میباشد. حضرت امیر (علیه السلام) میفرماید:
«مَن أفشی سرّاً أسْتَوْدَعَه فَقَدْ خان »
«هر كس سری را فاش كند كه به او سپرده شده است، پس به تحقیق خیانت كرده.»[15]
ج) خیانت به اعضای بدن:
هر آنچه خداوند حكیم برای زندگی بشر در این جهان آفریده امانتی است در دست انسان كه این موجود ذی شعور باید به احسن وجه از این نعمات استفاده نماید. هر كدام از اعضای بدن، دنیایی مملو از قابلیتهاست كه خداوند به انسان ارزانی داشته است.
چشم به عنوان حساسترین عضو بدن وظیفهای خطیر در زندگی بر عهده دارد اما برخی از انسانها به جای استفاده از این نعمت بزرگ در راه تحصیل علم و در راه طی كردن مراحل تكامل، شخصیت انسانی خویش را تنزل میدهند و از چشم به عنوان وسیلهای در راه ارضای شهوات نفسانی خویش بهره میگیرند.
در قرآن از این مقوله به خیانت چشم تعبیر میشود:
«یَعْلَمُ خَائنَةَ الْأَعْینُِ وَ مَا تُخفِى الصُّدُور »[16]
«او چشمهایى را كه به خیانت مىگردد و آنچه را سینهها پنهان مىدارند، مىداند.»
خیانت چشم شكلهای مختلفی دارد، گاه به صورت نگاههای دزدكی و استراق بصر نسبت به زنان بیگانه است و گاه به صورت اشارتی با چشم به منظور تحقیر یا عیبجویی از دیگران است یا اشاراتی كه مقدمه توطئهها و نقشههای شیطانی.[17]
امام باقر (علیه السلام) درباره این آیه میفرماید: «خیانت به خدا و پیامبر همان نافرمانی ایشان است و اما خیانت در امانت؛ هر انسانی امانتدار فرایض است كه خداوند بر او واجب كرده است »
امام صادق(علیه السلام) میفرماید:
«آیا ندیدهای كه انسان به چیزی نگاه میكند اما چنین وانمود میكند كه به آن نگاه نمیكند این نگاهها، خیانت آلود است.»[18]
برخی از آثار خیانت
1. با وجود خیانت كسی به دیگری اعتماد نخواهد كرد و نگرانی نسبت به خیانت در جامعه حكمفرما میشود؛
2. خیانت عامل بسیاری از جنایت ها و حوادث ناگوار اجتماعی است؛
3. افزایش خیانت، باعث افزایش هزینهها میشود، زیرا مدیران و مسئولان ناچارند برای جلوگیری از این مقوله، بازرسانی در بخشهای مختلف بگذارند كه این كار باعث هزینه شدن سرمایه زیادی میشود.[19]
درمان و پیشگیری از خیانت:
1. تقویت پایههای ایمان: افراد ضعیف الایمان به دلیل عدم اعتقادشان به قدرت خداوند و رزاقیت او دست خود را به خیانت میآلایند، توكل و اعتماد به خدا و اطمینان به وعدههای تخلف ناپذیر سبب میشود كه راه انحراف را برای وصول به مواهب زندگی نروند.
2. برآوردن نیازها: یكی از عوامل مهم خیانت نیازمندی است. بنابراین تا آنجا كه میشود باید نیازهای معقول و شرعی كسانی را كه تحت مدیریت انسان قرار دارند برآورده كرد.
3. توجه به عواقب شوم خیانت چه در این دنیا و چه در آخرت.
4. انتخاب افراد امین جهت پستهای حساس برای جلوگیری از خیانت و كم كردن هزینهها و جلب اعتماد مردم به مسئولان.[20]
پی نوشت ها:
[1]- راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات، ترجمه غلامرضا خسروی، تهران، مرتضوی،1375ش، دوم، ج1، مادة خَوَن
[2]- مكارم شیرازی، ناصر و همكاران؛ اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب علیه السلام، 1382ش، دوم، ج3، ص 173
[3]- شعرا/107، 125، 143، 162،178)
[4]- مهدوی كنی، محمدرضا؛ نقطههای آغاز در اخلاق عملی، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372ش، دوم، ص 377
[5]- اعراف/172: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنىِ ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتهَُمْ وَ أَشهَْدَهُمْ عَلىَ أَنفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُواْ بَلىَ شَهِدْنَا أَن تَقُولُواْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَفِلِین»
[6]- صدر حاج سید جوادی، احمد و دیگران؛ دایرة المعارف تشیع، تهران، شهید سعید محبی، 1378ش، اول،ج7، ص 356
[7]- اخلاق در قرآن، پیشین، صص 192-191
[8]- انفال/27
[9]- طباطبایی، محمدحسین؛ تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش، پنجم، ج9، ص 69
[10]- محمدی ریشهری، محمد؛ میزان الحكمه، قم، دارالحدیث، 1377ش، اول، ج 4، ص 1589
[11]- كلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول كافی، ترجمه محمد باقر كمرهای، قم، اسوه، 1375ش، سوم، ج5، ص 357
[12]- سلطانی، غلامرضا؛ تكامل در پرتو اخلاق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1372ش، چهاردهم، ج2، ص17
[13]- گناهان كبیره، پیشین، ص 352-350
[14]- اخلاق در قرآن، پیشین، ص195
[15]- خوانساری، جمال الدین؛ شرح غرر الحكم و درر الكلم، تهران، دانشگاه تهران، 1366، اول، ج5، ص268
[16]- غافر/19
[17]- تفسیر نمونه، پیشین، ج2، ص65
[18]- عروسی حویزی، علی بن جمعه؛ تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، 1415ق، ج4، ص517
[19]- اخلاق در قرآن، پیشین، صص190-187
[20]- اخلاق در قرآن، پیشین، ص 195-192
فراوری: زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منابع:
قرآن کریم
بحارالانوار، ج 75، ص 92، ح 3 از خصال و ح 12 از امالی شیخ صدوق
اصول کافی، ج 3، ص 162
اندیشه قم
سایت حوزه