نبض جامعه ما چگونه میزند؟
تا به حال به این نكته فكر كردهاید كه میتوان نبض جامعه را هم گرفت؟ تعجب كردید، باور كنید این كار امكانپذیر است و كار چندان سختی هم نیست. اصلاً نبض جامعه در دست خود من و شماست. هرچند ممكن است خیلی حواسمان نباشد. اگر میخواهید شما هم نبض جامعه را بگیرید، با ما همراه شوید.
«ادبیات و فرهنگ عامه» همان چیزی است كه میتواند نبض جامعه را به ما نشان بدهد. تكیهكلامهایی كه هر از چندگاهی میان مردم ما باب میشود یا لطیفههایی كه این روزها دیگر فقط نقل دور هم جمع شدنها و مجلسهایمان نیست بلكه با ورود ابزار پیشرفت تكنولوژی از طریق پیامك تلفن همراه یا رایانامهها هم بین ما رد و بدل میشود و میتوانیم در آن واحد بخشی از این فرهنگ عامه را كه اتفاقاً انعطافپذیری زیادی هم دارد به دهها و بلكه صدها نفر منتقل كنیم.
اگر بخواهیم این نقل و انتقالات واژهها، اصطلاحات، تكیهكلامها، لطیفهها و صورتهای دیگر فرهنگ عامه میان مردم جامعه خودمان را در سطح وسیعتر در نظر بگیریم، بیاغراق میتوان گفت هر روز این زبان عمومی و اصطلاحات كوچهبازاری میلیونها بار در بین جمعیت كشور رد و بدل میشود. هرچند بسته به قومیتها و خردهفرهنگها زبان و ادبیات عامه هم تفاوتهایی دارد اما به هر رو تمام این جملات، تكیهكلامها، لطیفهها، جوكها و هجویات یك نشانه است؛ نشانهای از آنچه در لایههای زیرین جامعه در حال رخ دادن است و در واقع میتواند به ما بگوید در افكار عمومی افراد جامعه چه میگذرد و سبك زندگی غالب در جامعه ما چیست.
خوب و بد ادبیات كوچهبازاری و فرهنگ عامه
فرهنگ عمومی و ادبیات عامه هم یك فرصت است و هم یك تهدید؛ این نكتهای است كه دكتر امانالله قرائیمقدم به آن اشاره دارد. وی درباره آثار سوء یا آثار مثبت این شكل از فرهنگ عمومی و ادبیات كوچه بازاری پاسخ میدهد: اگر این واژهسازیها هجو كردن و لطیفهساختنها جنبه تخریب به خود نگیرد و با حفظ حریمها و حد و حدود باشد اشكالی ندارد و در حالت معمول این روند در فرهنگ عمومی همه جوامع و فرهنگ ها رخ میدهد. به گفته قرائیمقدم تازه اگر از زاویه علم مردمشناسی به این پدیده بنگریم درمییابیم كه اصلاً پیدایش و تكامل زبان از همین جا آغاز شده و از همین راه انتشار یافته و بازسازی شده است. این موضوع در هر قوم و خرده فرهنگی نیز به صورت مستقل وجود دارد و ما در اقوام و خرده فرهنگهای مختلف شاهد اصطلاحات و مفاهیمی هستیم كه فقط برای خود آنها قابل فهم است.
وی در عین حال تأكید میكند اگر بنا باشد این واژهها، مفاهیم هجو و جوكها به مضحكه كردن اقوام، فرهنگ آنها یا نسبتهای زشت و ركیك دادن به دیگران كشیده شود، به روندی خطرناك تبدیل میشود. هر چند فرهنگ عامه، تظاهرات زبانی آن و تغییراتی كه در آن رخ داده و میدهد، از زوایای دیگری هم قابل بررسی است.
متلكها، جوكسازی و حتی شایعهپراكنیهایی كه در مقاطع مختلف در بطن جامعه شاهد آن هستیم در واقع زبان عمومی مردم در بیان انتظارات، خواستهها و انتقادات است كه به این صورت تظاهر بیرونی پیدا میكند
چالشهای ذهنی جامعه در دل ادبیات عامه
هر گاه موضوعی به چالش ذهنی اكثریت مردم تبدیل شود این چالش در زبان و ادبیات عامه خود را به شكل تكیه كلام، شعار، هجو و امثال آن نشان میدهد. قرائی مقدم نیز انتقاد كردن و بیان دیدگاههای عمومی را یكی از كاركردهای زبان و ادبیات عامه میداند ومیافزاید: متلكها، جوكسازی و حتی شایعهپراكنیهایی كه در مقاطع مختلف در بطن جامعه شاهد آن هستیم در واقع زبان عمومی مردم در بیان انتظارات، خواستهها و انتقادات است كه به این صورت تظاهر بیرونی پیدا میكند. قرائی مقدم میافزاید: این رفتار در تمام دنیا رخ میدهد و در طول تاریخ نیز حتی كتابهای زیادی نوشته شده كه انتقادهای اجتماعی را به زبان طنز و هجو یا شعر و مثل بیان كرده است؛ موش و گربه عبید زاكانی، اشعار ملكالشعرای بهار یا پروین اعتصامی همه انتقادها و انتظارات مردم جامعه از حكومت را به زبان شعر، طنز یا هجو بیان كردهاند.
بنا به تصریح این استاد دانشگاه به طور یقین جامعهشناسان و نخبگان جامعه به خوبی میتوانند از طریق همین الفا1 اصطلاحات، تكیه كلامها و جوكهای پیدا شده در فرهنگ عامه، سبك زندگی، دغدغهها و چالشهای ذهنی مردم را كالبد شكافی كنند و نبض جامعه را بگیرند و ببینند این نبض عادی است یا تند و كند میزند. هر چند همین واژههای جدید شكل گرفته در فرهنگ عامه گاهی میتواند مورد سوءاستفاده واقع شده و از بیرون از جامه و با اهدافی مغرضانه جهت دهی شود.
چالش نفوذپذیری ادبیات عامه
باب شدن تكیه كلامها و اصطلاحات تازهای كه گاهی با نمایش یك فیلم یا سریال در میان مردم رواج مییابد حكایت از این دارد كه فرهنگ و ادبیات عامه نفوذپذیر است و همین نفوذپذیری گاهی دستاویزی میشود تا از آن سوی مرزها و از طریق ماهواره یا اینترنت اصطلاحاتی ساخته و پرداخته و وارد فرهنگ و ادبیات عامه شود و حتی از این طریق بكوشند تا روی جریانات و چهرههای سیاسی نیز تأثیر بگذارند.
به گفته دكتر قرائی مقدم این روندی است كه طی برخی جریانات سیاسی و برای طرح یا تخریب برخی چهرهها از سوی غرب صورت میگیرد و رسانههای غربی با توجه به تأثیرپذیری و ضریب نفوذ ادبیات كوچه بازاری در میان مردم میكوشند تا از این ظرفیت نیز برای بهرهبرداری به نفع خود یا جریانها و گروههایی كه تابع نظرات آنها هستند، بهرهبرداری كنند. بنا براین اگر از این منظر به ادبیات عامه و آنچه در كوچه و بازار یا در قالب پیامك و ایمیل در میان مردم انتشار مییابد و به فكر آنان جهت میدهد نگاه كنیم این وجه از فرهنگ عمومی جوامع میتواند خطر آفرین نیز باشد چرا كه این واژهها و مفاهیم ساخته شده میتوانند آرامش روحی و روانی جامعه را دستخوش آشفتگی سازند. این حركت اما بسیار نرم و خزنده است.
پس از این منظر میتوان ادبیات عامه را در ابزار جنگ نرم نیز دستهبندی كرد. زیرا به گفته قرائیمقدم این ظرفیت پنهان و خزنده اگر بیشتر از ابزار رسانه كارایی نداشته باشد، اثرگذاریاش كمتر نیست. این بخش از فرهنگ عامه با تمام بدنه جامعه سر و كار دارد؛ از كودكانی كه تازه زبان باز میكنند و خیلی وقتها واژههای نوساز به مذاقشان شیرینتر و جذابتر از واژههای ریشهدار است تا پا به سن گذاشتههایی كه خیلی اهل نشستن پای صحبت رسانههای داخلی و خارجی نیستند اما تا دلتان بخواهد به حرف و حدیثها، شایعات، لطیفهها و متلكهای كوچه بازاری دل میدهند و آنها را با آب و تاب مخصوص این نوع ادبیات برای هم نقل میكنند و در واقع سفیر انتقال تفكر، سبك زندگی جدید، نگرانی و دغدغه یا انتقاد و چالش به سایر اعضای جامعهاند.
اگر بنا باشد این واژهها، مفاهیم هجو و جوكها به مضحكه كردن اقوام، فرهنگ آنها یا نسبتهای زشت و ركیك دادن به دیگران كشیده شود، به روندی خطرناك تبدیل میشود
ظرفیت عظیم ادبیات كوچه بازاری در انتقال و اصلاح فرهنگ عمومی
ادبیات عامه، فرهنگ عمومی و زبان كوچه بازاری ما شاید ظاهری ساده داشته باشد اما حكایتهای عمیقی را در دل خود جای میدهد و حتی میتواند به رغم سادگی ظاهری یك ابزار پیچیده برای تغییر تفكرات و سبك زندگی مردم یك جامعه در راستای اصلاح یا تخریب فرهنگ عمومی باشد.
ادبیات عامه بیتردید میتواند نبض تحولات اجتماعی را نشان دهد. بدیهی است هشیار و بیدار بودن نخبگان اجتماعی و غافل نشدن از این عامل مهم و تأثیرگذار در فرهنگ عمومی مردم جامعه میتواند مانع از غرضورزیهای خارجی و داخلی در این حوزه شود. ضمن آنكه میتوان با بهرهگیری درست از این ظرفیت مسائل اجتماعی پیچیدهای همانند سبك زندگی را هم اصلاح كرد.
منبع :جوان انلاین/ زهرا چیذری