چرا در جامعه عدالت اقتصادی وجود ندارد؟

تحقق عدالت در عرصه اقتصادی نیازمند برنامه ریزی و تلاش در سه محور زیر است:

1. زمینه های تحقق عدالت اقتصادی    2. راهکارهای تحقق آن  3. موانع تحقق آن

در مقاله قبل دو محور اول آن بیان شد و اینک محور سوم را بر مبنای آموزه های علوی و با تکیه بر نهج البلاغه امیرمنان علیه السلام بیان می کنیم.

1. رفتارهای ظالمانه و به دور از انصاف بازاریان با مردم

یکی از برنامه های مستمر امیرمومنان علی علیه السلام، سرکشی به بازارهای کوفه [1] و پرهیز دادن آنها از رفتارهای ظالمانه با مشتریان بود. طبق بیان امام صادق علیه السلام برنامه امام علی علیه السلام  در زمان حکومت و استقرار ایشان در کوفه چنین بود که هر صبحگاه به بازارهای کوفه سرکشی می کردند و به هر بازاری که می رسیدند می فرمود:

یَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ اتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ؛ ای بازرگانان! از خدا بترسید!

هنگامی که صدای حضرت در بازار طنین انداز می شد؛ بازاریان دست از کار می کشیدند و با توجه و احترام، به کلام او دل می دادند و آن را می شنیدند که می فرمود:

قَدِّمُوا الِاسْتِخَارَةَ وَ تَبَرَّكُوا بِالسُّهُولَةِ وَ اقْتَرِبُوا مِنَ الْمُبْتَاعِینَ وَ تَزَیَّنُوا بِالْحِلْمِ وَ تَنَاهَوْا عَنِ الْیَمِینِ وَ جَانِبُوا الْكَذِبَ وَ تَجَافَوْا عَنِ الظُّلْمِ وَ أَنْصِفُوا الْمَظْلُومِینَ وَ لَا تَقْرَبُوا الرِّبَا؛ پیشاپیش از خدا طلب خیر کنید و با آسان گرفتن بر مشتریان از خداوند برکت بخواهید و به آنها نزدیک شوید و خود را به بردباری بیارایید. از قسم بپرهیزید و دروغ نگویید. از ظلم دست بکشید و با مظلومان به انصاف برخورد کنید. به ربا نزدیک نشوید.

در پایان، این آیات را نیز تلاوت می کردند که:

وَ أَوْفُوا الْكَیْلَ وَ الْمِیزانَ [2] وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ [3] ؛ کم فروشی نکنید و در حق مردم کم نگذارید و در زمین تلاش فسادانگیز نکنید.

سپس به تمام بازارهای کوفه سر می زند و بعد از آن به محل استقرار خود، بازگشته و به امور مردم رسیدگی می کردند.[4]

اموری که امیرمۆمنان علیه السلام نگران وقوع آن از جانب بازاریان بود به قرار زیر است:

1. سخت گیری بر خریداران

2. دروغ و قسم های بی جا

3. ظلم و بی انصافی

4. ربا

5. کم فروشی

6. اجحاف در حق مردم

هر کدام از موارد بالا تا چه رسد به تمام آنها کافی است تا آن عدالتی را که خدا و اولیای او به دنبال تحقق آن هستند دچار مشکل جدی کند. مواردی که متاسفانه در جامعه بازاری ما تعداد وقوع آن کم نیست؛ هر چند بسیارند تجار و بازاریانی که در کسب و کار هم مسلمانند و با عمل به آموزه های قرآن و اهل بیت علیهم السلام در پی آبادانی دنیا و آخرت خویشند؛ اما با نگاه غیر آماری و شنیدن حرف دل مشتری جماعت، روشن می شود که این توصیه ها در بین عده زیادی از جماعت بازاری، به خصوص در طبقات فوقانی، متروک مانده و به آنها عمل نمی شود.

دولت هم تنها بگیر و ببند نیست (کاری که برخی اوقات به سیاست نوشداراویی بیشتر شبیه است تا درمانی)؛ دولت هم باید انذار کند و هم نظارت، کنترل و مدیریت.

نتیجه کنترل و تعاملی که امیرمومنان علیه السلام بیان می کند تحقق عدالت اقتصادی در عرصه بازار است؛ یعنی هم بازاری به سود عادلانه خود می رسد و هم مشتری بی آنکه اجحافی بر او شده باشد از خرید خود سود می برد؛ نه آنکه عده ای بچابند و با خون مردم چاق شوند و عده ای در تهیه ضروریات زندگی خود در بمانند.

2. احتکار

هر چند این مورد نیز از رفتارهای ظالمانه و ناجوانمردانه در عرصه تجارت و در قلمرو بازاریان است؛ اما به دلیل اهمیت و تاثیر آن در تحقق عدالت اقتصادی به پیروی از امیرمۆمنان علیه السلام به شکل ویژه به آن می پردازیم.

احتکار یعنی جمع و نگه داشتن طعام به قصد گران شدن؛ با اینكه مسلمین به آن احتیاج دارند و براى آنها ضرورى است و كسى هم نیست كه به قدر كفایتشان، از آن کالا به آنها بدهد. [5] مقام معظم رهبری در پاسخ به سوالی در این باره می نویسند:

حرمتِ احتكار بر اساس آنچه در روایات آمده و نظر مشهور هم همان است، فقط در غلّاتِ چهارگانه [یعنی گندم، جو، کشمش و خرما] و در روغن حیوانى و روغن نباتى است كه طبقات مختلف جامعه به آن نیاز دارند، ولى حكومت اسلامى هنگامى كه مصلحت عمومى اقتضا كند، حق دارد از احتكار سایر احتیاجات مردم هم جلوگیرى كند. [6]

امیرمومنان علیه السلام یکی از وظایف دولت اسلامی برای تحقق عدالت اقتصادی را جلوگیری از احتکار می داند. امام علیه السلام در نامه معروف خود به مالک اشتر هم راهکار پیشگیری از احتکار را شرح می دهد و هم چگونگی برخورد با محتکران را. آن حضرت به مالک می نویسد:

«فَامْنَعْ مِنَ الِاحْتِكَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنَعَ مِنْهُ وَ لْیَكُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لَا تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْیِكَ إِیَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ وَ عَاقِبْهُ [مِنْ‏] فِی غَیْرِ إِسْرَاف»‏ ؛ از احتكار جلوگیرى كن كه رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن منع فرمود. داد و ستد باید آسان باشد و بر موازین عدالت صورت گیرد و به نرخى معامله شود كه به فروشنده و خریدار اجحاف نشود. هرگاه كسى پس از نهى تو دست به احتكار زد او را مجازات كن؛ ولى مراقب باش در مجازاتش زیاده روى نکنی. [7]

3. تبعیض، حساب ویژه برای نزدیکان

یکی از موانع تحقق عدالت اقتصادی که همواره بوده و هست نابرابری در تقسیم دارایی های جامعه و سوق دادن فرصت های اقتصادی ویژه به سوی بستگان خانوادگی و وابستگان حزبی و اقداماتی از این دست است؛ کارهایی که جز از مسئولان و مدیرانی که امور کلان در دست و به امضای آنهاست برنیاید.

امیرمؤمنان علیه السلام در نامه خود به مالک اشتر به همین موضوع اشاره کرده و از مالک به عنوان یکی از مسئولان نظام اسلامی می خواهد که از چنین کارهایی بپرهیزد:

إِیَّاكَ وَ الِاسْتِئْثَارَ بِمَا النَّاسُ فِیهِ أُسْوَةٌ ... ؛ بپرهیز از اینكه چیزى را به خود اختصاص دهى در حالى كه همه مردم در آن مساوى هستند و از غفلت در آنچه كه توجه تو به آن ضرورى است و براى همگان معلوم است بر حذر باش؛ زیرا آنچه را به خود اختصاص داده‏اى از تو به نفع دیگران مى‏گیرند و در اندک زمانى پرده از روى كارهایت برداشته مى شود و داد مظلوم را از تو بستانند. [8]

بر اساس همین اصل مهم اقتصادی، امام علیه السلام در نامه ای به مَصلقة بن هُبیرة که عامل ایشان در منطقه ای به نام «اردشیر خرّه‏» بوده است می نویسد:

خبر انجام كارى از تو به من رسیده كه اگر آن را به جا آورده باشى خدایت را به خشم آورده و امام خود را غضبناک كرده اى. خبر این است: غنایمى كه سپاهیان اسلام گرد آورده اند و خونشان در این راه به زمین ریخته؛ در میان عربهایی که خویشاوند تو هستند و تو را انتخاب کرده اند تقسیم مى‏كنى!

به حق كسى كه دانه را شكافت و انسان را آفرید، اگر این جریان حقیقت داشته باشد خود را نزد من خوار و بى اعتبار خواهى یافت. پس حق خداوندت را سبك مشمار و دنیاى خود را با نابودى دین خویش آباد مكن، كه از زیانكارترین مردم خواهى بود.[9]

خلاصه اینکه:

رفتارهای ظالمانه و به دور از انصاف بازاریان با مردم در سایه بی توجهی مسئولان نظام، احتکار کالاهای ضروری مردم در اثر سوء مدیریت در قیمت ها و نیز تبعیض در تقسیم دارایی ها و موقعیت های اقتصادی از سوی مسئولان نظام و مدیران ارشد از مهمترین موانع تحقق عدالت اجتماعی است که امیرالمومنین علیه السلام به آنها اشاره دارد.

پی نوشت ها :

1.بازارهایی که نظارت مستقیم و سرکشی به آنها برای مسئولی چون امیرمومنان که در کوفه مستقر بود امکان داشت. از همین جا فهمیده می شود یکی از وظایف مسئولین نظام اسلامی سرکشی به بازار و انجام اقدامات متناسب با آنجاست.

2. 85/ اعراف

3.   85/ هود

4.  کافی 5/151

5. مصادیق احتکار در کتابهای فقیه بیان شده است. مانند من لایحضره الفقیه 3/265، مکاسب 4/363، تحریرالوسیله، ترجمه 2/359

6. استفتائات سوال 1467

7.نامه 53 نهج البلاغه

8.همان

9. نامه 43 نهج البلاغه

امید پیشگر         

بخش نهج البلاغه تبیان