سیاست‌های مردود برای زاد و ولد

به گفته دكتر فاطمه رخشانی بر اساس سرشماری سال 85 میزان باروری كل به حدود 8/1 فرزند كاهش یافته و شاخص باروری به پایین‌ترین حد جانشینی (باروری كل پایین‌تر از 1/2 فرزند) رسیده است.

وی با بیان اینكه طی 10 سال آینده به ازای هر 10 خانوار 7 سالمند بالای 60 سال در كشور خواهیم داشت، نسبت به بروز پدیده سالمندی و پیر شدن هرم سنی جمعیت كشورمان هشدار داد. در مورد این مباحث با دکتر حبیب الله زنجانی، استاد برحسته جمعیت شناسی کشور به گفت وگو نشستیم. وی یکی از نخستین جمعیت شناسان کشور است که سال ها پیش درباره «سالمندی جمعیت» هشدار داده بود، حالا نیز معتقد است باید خانواده ها را به باروری بیشتر تشویق کرد اما نمی توان این سیاست را عمومیت داد انتظار افزایش باروری تنها زمانی معقول خواهد بود که سازوکاری های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن فراهم شود.

دكتر حبیب‌الله زنجانی تأكید می‌كند: میزان رشد جمعیت در ایران پایین‌تر از هدف تعیین شده در برنامه‌های قبلی است. وی با اشاره به آمار و ارقام و سیاست‌های جمعیتی كشور می‌افزاید: قرار بود ما در سال 1390، رشد جمعیتی معادل 3/2 درصد داشته باشیم، اما در حال حاضر میزان رشد جمعیتی ما حدود 3/1 درصد است. این میزان رشد در سال به این مفهوم است كه یك زن از نظر باروری نمی‌تواند به جای خودش یك دختر بیاورد.

این استاد دانشگاه خاطر نشان می‌كند: وقتی چنین حالتی رخ می‌دهد در اصطلاح می‌گویند تجدید نسل به طور كامل انجام نمی‌شود.

معاون بهداشت نیز با اشاره به بند «ج» قانون برنامه اول توسعه درباره خطوط كلی سیاست تحدید موالید كشور از رسیدن رشد طبیعی جمعیت به 2/1 درصد خبر داد در حالی كه مطابق همین برنامه قرار بود این میزان 3/2 درصد باشد. بنا به تأكید رخشانی اگر با روند فعلی كاهش جمعیت و بر اساس سناریوی رشد متوسط جمعیت حركت كنیم در سال 1480 جمعیت كشور به 62 میلیون نفر كاهش خواهد یافت و در نتیجه كاهش سریع رشد جمعیت در آینده با بحران‌هایی از جمله بحران سالمندی جمعیت، بحران میزان باروری و تجدید نسل در كشور و نیز بحران ساختار خانواده و شكاف نسل‌ها روبه‌رو خواهیم شد.

- آقای دکتر، شما از سال‌ها پیش، نسبت به خطر کاهش زاد و ولد و در نتیجه کاهش "نسبت جمعیت نیروی کار جوان" و "پیر شدن جمعیت" در دهه‌های آینده، هشدار داده‌اید. کاهش باروری از دیدگاه شما چه اثری بر نسبت جمعیت نیروی کار دارد؟از زمانی که سطح باوری رو به کاهش بگذارد، به تدریج با کاهش تولد ، هم  تعداد و هم نسبت افراد کم سال، رو به کاهش می گذارد و از آنجا که کار و فعالیت معمولأ از 15سالگی آغاز می‌شود، تأثیر این کاهش تولد ، با فاصله‌ای 15 ساله برروی جمعیت فعال منعکس می شود و به تدریج ، حجم نیروی کاررا نیز کاهش  می دهد .

- آیا این افزایش سهم جمعیت جوان، باید فقط از طریق افزایش زاد و ولد تامین شود؟ و چه راهکارهایی را در این حوزه پیشنهاد می‌کنید؟

به غیر از افزایش سطح باروری عوامل دیگری نیز بر جمعیت اثر می‌گذارند و این عوامل در آینده‌ کفه‌ی سنگین تری از عوامل جمعیتی دربرخواهند گرفت. در این راستا با مسئله‌ی خروج جوانان متخصص و تحصیلکرده نیز مواجهیم. این افراد دارای توان باروری بالا در سنین جوانی نیز هستند که بواسطه ی خروجشان از کشور، آن را نیز با خود می برند.

در مورد مهاجران افغانی نیز این موضوع مطرح است. سیاست گذاری در مورد مهاجران خارجی باید کاملاً حساب شده باشد و تا آنجا که می شود این مسئله را از جهت گیری های سیاسی خارج  کرد . تا وقتی انگیزه ی کار در جمعیت بیکار ایران ایجاد نشود و سیاست های علمی درازمدتی بر بازار کار کشور سایه نیفکند، نمی توان نیاز یا عدم نیاز به مهاجران خارجی را رد یا قبول کرد.

چند مدت پیش آقای احمدی‌نژاد به عنوان رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی، برنامه‌ای را برای سیاست‌های تشویق فرزندآوری خانوارها ابلاغ نمود. این سیاست‌ها شامل طیف گسترده‌ای هستند؛ از هدیه سکه طلا به مادران گرفته تا ارتقای کیفیت مهد کودک‌ها، بیمه بهداشت و درمان مادران باردار و نیز کودکان زیر دو سال، افزایش مرخصی زایمان و امثالهم. شما میزان تاثیرگذاری این سیاست‌ها را در مجموع چگونه ارزیابی می‌کنید؟

باید بدانیم که تغییر معنادار در تعداد فرزندان متولد شده،  اقشار مختلف جامعه در یک بازه زمانی کوتاه مدت امکان پذیر نیست و اگر باشد، هزینه ها و راهکارهای بسیار حساب شده تری را می طلبد. بار دیگر باید تأکید کنم اولویت اول برای ادامه دادن آسان چنین سیاستی، بهبود وضعیت اقتصادی کشور و افزایش توان خانواده ها از طریق درآمدهای حاصل از کار و فعالیت برای رفع و رجوع نیازهای زیستی، بهداشتی و اجتماعی آنان  است.

 یکی از انتقادات به برخی از سیاست‌های مشوق افزایش زاد و ولد، مانند هدیه یک میلیون تومانی به ازای تولد هر نوزاد جدید، این است که چگونه ما هم یک خانوار تهرانی دارای یک فرزند را به فرزند بیشتر تشویق می‌کنیم؛ و هم یک خانوار بسیار فقیر بوشهری دارای ده فرزند را؟ به نظر شما، اینکه بخواهیم برای همه این خانوارها نسخه واحدی بپیچیم، آیا قابل دفاع است؟ هیچ سیاست جمعیتی نسخه ی واحدی را برای همه ی خانواده ها، در همه ی زمان ها و همه ی مکان ها نمی پیچد بلکه باید شرایط، توان ها، بهبود زندگی و نیازهای خانواده ها را به عنوان اصل اساسی در سیاست های جمعیت مدنظر قرار داد.

در این باره حلیمه عالی، عضو كمیسیون بهداشت و درمان مجلس نهم با تأكید بر لزوم در نظر گرفتن بسته‌های حمایتی برای منطقی شدن نرخ زاد و ولد به «جوان» می‌گوید: برای اصلاح نرخ باروری و رشد منطقی باید از خانم‌ها حمایت كرد. بنا به تأكید وی، وقتی در شرایط فعلی زنی بخواهد 6 تا 8 ماه مرخصی زایمان بگیرد ممكن است شغلش را از دست بدهد، و این موضوع در عمل بر میزان باروری تأثیر مستقیم دارد.

این نماینده مجلس معتقد است دولت فكری هم باید به حال تأمین آتیه فرزندان داشته باشد. این در حالی است كه طرح حمایتی آتیه مهر هم فقط برای مدت زمان بسیار كوتاهی اجرایی و سپس قطع شد.

ادامه بی‌مهری‌ها به فرزندان چهارم

با وجود این، اما با دست رد شورای نگهبان بر سینه اصلاحیه مجلس بر قانون تنظیم خانواده و جمعیت و برگشت خوردن آن، هنوز هم محدودیت‌های قانونی برای فرزندان چهارم اعمال می‌شود و شعارها و وعده‌های دولت و مجلس برای اصلاح ساختار جمعیتی كشور و پیشگیری از بحرانی كه طی دهه‌های آینده دامن جمعیت ایران را می‌گیرد، عملی نشده است. این در حالی است كه اعمال سیاست‌های افزایش باروری در صورتی مۆثر است كه تغییرات در همه‌ نهادهای اجتماعی و همگرایی نهادی، جامعیت و فراگیری سیاست‌ها، حمایت از خانواده‌ها به عنوان نقطه محوری افزایش جمعیت و بازگشت به الگوی خانواده‌ اصیل ایرانی و مسلمان را در نظر داشته باشیم. طبیعی است كه در این مسیر هزینه‌هایی نیز باید پرداخته شود همانگونه كه برای تحدید جمعیت و رساندن آن به نرخ كنونی بهای گزافی را پرداخته‌ایم. باید حواسمان باشد هم اكنون در آستانه «بحران جمعیت» ایستاده‌ایم.

منابع: پرستو فخاریان/ همشهری اقتصاد همراه با تلخیص/جوان انلاین