غریق نجات دریای غفلت !

کشتی عظیم الجثه ای در دریا در جریان است و سرمایه های بسیاری را در انبار خود جای داده است.

ناخدای این کشتی با علم به نیروی باد و بادبان، بادبان‌ها را در جهت درست قرار می‌دهد و از نیروهای بیرونی که انرژی عظیم باد و نیروی دریاست نهایت بهره را می‌برد و کشتی و سرمایه آن را به ساحل می‌رساند و با علم و دانایی مانع شکستن و غرق شدن آن می‌گردد . اگر تمام نیروهای بیرونی دست به دست هم دهند اما بادبان‌های کشتی که نیروی درونی آن محسوب می‌شود سالم و برافراشته نباشد هیچ گاه کشتی در مسیر اصلی خود قرار نمی‌گیرد و به سر منزل مقصود که همان ساحل امن باشد نمی‌رسد.

سرمایه های درونی انسان مانند بادبان‌های سالم و برافراشته یک کشتی عظیم‌الجثه است و شناختن این سرمایه‌ها همان خودشناسی است.

کشف و بهره برداری درست از این سرمایه‌ها یکی از مهم‌ترین رموز پیروزی و موفقیت است .

انسان با شناخت خود می‌تواند اسرار درونی و استعدادهای ذاتی‌اش را کشف کند و در مسیر پیروزی و کامیابی حقیقی به جریان اندازد.

کسانی که با جهل و ناآگاهی از این سرمایه‌ها این گنجینه‌ها را در خاک دفن می‌کنند و با گناه و نافرمانی از خدا آنان را ضایع و تباه می‌گردانند زیانکاران دنیا و آخرتند.

الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ

زیانكاران (واقعى) كسانى هستند كه نفس خود و كسان خود را در روز قیامت به زیان داده باشند، آگاه باشید كه آن همان زیان روشن است . (زمر/15)

امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:

برترین شناخت این است که انسان خود را بشناسد.

در واقع روز قیامت نیز به همین سرمایه های درونی که آلوده به گناه نشده و سالم و سلامت مانده پاداش داده می شود : یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَن نَّفْسِهَا وَتُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَهُمْ لاَ یُظْلَمُونَ. [یاد کن] روزی را که هر کس می‌آید [و] از خود دفاع می‌کند و هر کس به آنچه کرده بی کم و کاست پاداش می‌یابد و بر آنان ستم نمی‌رود. (نحل /111)

و قلب سلیم همان کالایی است که روز قیامت خریدار دارد و پاک از آلودگی باشد.

یَوْمَ لَا یَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ *إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ

روزی که هیچ مال و فرزندی سود نمی‌دهد *مگر کسی که دلی پاک به سوی خدا بیاورد. (شعراء 88/89)

محور های خودشناسی

1- شناخت جنبه های مثبت شخصیتی استعدادها و توانایی‌ها

2- شناخت جنبه های منفی شخصیتی حساسیت‌ها و ضعف‌ها

3- شناخت نقاط روشن و برجسته زندگی

4- شناخت علایق و تمایلات و گرایش‌ها

شناخت استعدادها و توانایی‌ها و علایق و تمایلات و گرایش‌ها و همچنین یادآوری پیروزی‌ها و موفقیت‌هایی که در گذشته کسب شده است موجب می‌شود انسان به سرمایه های خود علم پیدا کند و مسیر زندگی‌اش را در راستای توانایی‌های ذاتی خود برگزیند و راه پیروزی را آسان‌تر بپیماید. از سوی دیگر شناخت ضعف‌ها و حساسیت‌ها این امکان را به او می‌دهد که در جهت رفع جنبه های منفی شخصیت خویش تلاش کند و معایب اخلاقی خود را از بین برد و در برخورد با مشکلات زندگی معقول و منطقی باشد و ضعف‌های خود را از یاد نبرد.

خود فراموشی

نقطه مقابل خودشناسی، خودفراموشی است به این معنا که انسان خود را با خود اشتباه می‌گیرد و چون ناخود را خود می‌پندارد آنچه به خیال خود برای خود می‌کند در حقیقت برای ناخود می‌کند و خود واقعی را متروک و مهجور و احیاناً منسوخ می‌سازد.

وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ

چون کسانی مباشید که خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خود فراموشی کرد آنان همان نافرمانانند. (حشر /19)

آنجا که انسان واقعیت خود را همین تن می‌پندارد و هر چه می‌کند برای تن و بدن می‌کند خود را گم و فراموش کرده مانند کسی است که قطعه زمینی در نقطه ای دارد زحمت می‌کشد و مصالح و بنا و عمله می‌برد و آنجا را می‌سازد و رنگ و روغن می‌زند و به فرش‌ها و پرده‌ها مزین می‌کند اما روزی که می‌خواهد به آن خانه منتقل شود یک مرتبه متوجه می‌شود که به جای زمین خود زمین دیگری را آباد کرده و زمین خودش خراب به کنار افتاده است.

حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید: تعجب می‌کنم از کسی که در جستجوی گمشده‌اش برمی آید حال آن که خود را گم کرده و در جستجوی آن برنمی‌آید.

خودفراموشی یعنی انحراف از مسیر تکامل واقعی. زیرا هر موجودی در مسیر تکامل فطری خودش که راه کمال را می‌پیماید در حقیقت از خود به خود سفر می‌کند یعنی از خود ضعیف به خود قوی می‌رود و هدف و غایت انحرافی داشتن تنها موجب این نیست که انسان به بیماری خود گم کردن مبتلا شود و کار به جایی می‌رسد که ماهیت و واقعیت انسان محو می‌گردد و او تبدیل به حیوان می‌شود و خود حیوانیت پیدا می‌کند.

خودیابی و خدایابی

بازیافتن خود و توجه به خود واقعی پاداش مهمی در پی دارد و آن شناختن و بازیافتن علت و خالق خود است یعنی محال است که انسان بتواند خود را جدا از علت و آفریننده خود به درستی درک کند و بشناسد زیرا علت واقعی هر موجود مقدم بر وجود اوست و از خودش به خودش نزدیک‌تر است.

وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ: ما از شاهرگ [او] به او نزدیک‌تریم. (ق/16)

حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: من عرف نفسه فقد عرف ربه. از جهتی هر کس از خدا غافل شد به بیماری خودفراموشی دچار می‌شود؛ و خدا فراموشی ملازم خودفراموشی است.

نقش عبادت در خودشناسی

همان قدر که توجه بیش از حد به مادیات، دنیا، تن و لذت جویی و شهوترانی انسان را از خود واقعی و در نهایت از خدا دور می‌کند به همان نسبت عبادت انسان را به خویشتن باز می‌گرداند عبادت انسان غرق شده و محو شده در اشیا را مانند نجات غریق از اعماق دریای غفلت‌ها بیرون می‌کند و در پرتو یاد خدا انسان خود را آنچنان که هست می‌بیند و می‌شناسد.

حضرت علی(علیه السلام) در نهج‌البلاغه خطبه 220 می‌فرماید: خدای متعال یاد خدا را مایه‌ی صفا و جلای دل‌ها قرار داد با یاد خدا دل‌ها پس از سنگینی شنوا و پس از کوری بینا و پس از سرکشی رام و ملایم می‌گردد.

منابع:

سیری در نهج‌البلاغه - شهید مطهری

ره توشه راهیان نور - سازمان تبلیغات اسلامی