اخلاق زیستی‌ را رعایت کن!

قسمت دوم: اصول اخلاق زیستی در حوزه ژن درمانی

بحث اخلاقیات با ارزش های بنیادین، همچون عدالت سر و کار دارد. اخلاقیات به رفتار انسان ها مرتبط است: فرضیات اخلاقی باید در کنش های بشری مورد بحث قرار بگیرد.  درک لزوم توجه به اخلاق در پژوهش های علمی، لازمه حیات و امتداد پیشرفت های علمی است، چراکه همواره در عرصه های گوناگون  سقوط اخلاقی اجزء یک جامعه بر کلیت جامعه تاثیر نامطلوب دارد.

قسمت اول

ژن درمانی موضوعی است که از دهه 1970 ذهن دانشمندان را به خود معطوف داشته است. در آن زمان که مدت زیادی از تولد علم مهندسی ژنتیک نمی گذشت دانشمندان زیادی معتقد بودند که با استفاده از روش های جدید دست ورزی DNA قادرند با انتقال ژن های سالم به بدن بیمارانی که از نقص های ژنتیکی رنج می برند در مدت زمان کوتاهی تمامی بیماری های ژنتیکی یا حداقل تمامی بیماری های ژنتیکی تک ژنی را درمان کنند. هرچند این موضوع در تئوری بسیار ساده و جالب به نظر می رسد، اما در عمل با مشکلات زیادی مواجه شد. ژن درمانی در اوایل دهه 1990 به صورت محدود بر روی چند نفر از بیماران آغاز شد، اکنون با گذشت 20 سال از آن زمان، ژن درمانی همچنان در مراحل تحقیقاتی است و به روش های روتین درمانی تبدیل نشده است.

ژن درمانی بیشتر بر روی بیماری های تک ژنی نظیر فیبروز کیستیک، هایپرکلسترولمیا، و بیماری های چند عاملی نظیر سرطان، پارکینسون، آلزایمر ، بیماری های قلبی، MS و در مواردی هم بیماری ایدز مورد توجه و تحقیق است.

ژن درمانی به دو صورت کلی انجام می گیرد یکی انتقال ژن به سلول های سوماتیک که در این صورت انتقال آن به نسل بعدی منتفی است و شکل دوم انتقال ژن به سلول های لایه زاینده (germ line)، که وراثتی شدن و انتقال آن به نسل بعد را به دنبال خواهد داشت. در مورد اول بحث های اخلاقی زیادی وجود ندارد و چون انتقال ژن به بدن بیمار می باشد تحقیقات مرتبط با آن با مجوز از کمیته های اخلاق پزشکی موسسات امکانپذیر است. بدیهی است که در این صورت باید تمامی ضوابط و اصول اخلاق پزشکی مورد توجه قرار گیرد و از انجام آن روش اطمینان حاصل نمود.

روش دوم که انتقال ژن سالم به سلول های لایه زاینده انسانی است از نظر اخلاقی بسیار بحث برانگیز است. از آنجا که این روش هنوز مشکلات تکنیکی زیادی دارد انجام آن بر روی انسان غیر اخلاقی است و بدیهی است در صورتی که انجام تحقیقات در این زمینه مورد نظر باشد، آزمایش بر روی حیوانات در مراحل اولیه ضروری است تا از ایمنی روش اطمینان حاصل شود و مشخص گردد که این روش از نظر کابردی قابل اجرا است. بدیهی است که انجام این تحقیقات بر روی حیوانات نیز نیاز به اخذ مجوز از کمیته اخلاق موسسه دارد.

در ژن درمانی انتقال ژن سالم به سلول های انسانی مورد نظر است. این ژن ممکن است توسط وکتورهای خاصی به سلول منتقل شود و در آنجا مواد مهمی را تولید کند که سلول به طور طبیعی قادر به ساخت آنها نمی باشد یا اینکه این ژن ممکن است در ژنوم قرار گیرد و عملکرد ژن اصلی را که سلول قادر به انجام آن نمی باشد، انجام دهد. امکان جایگزینی ژن سالم با ژن معیوب موضوع دیگری است که همراه با تصحیح نقص موجود در ژن طبیعی مورد توجه دانشمندان در ژن درمانی بیماران ژنتیکی است. انتقال ژن به سلول های انسانی با استفاده از حامل هایی که غالباً رتروویروس ها هستند انجام می گیرد. اینها ویروس هایی هستند که ژنوم آنها دستکاری شده و بخش های غیر ضروری آن حذف و به ساختار ژنتیکی ساده ای تبدیل شده اند. علی رغم تمهیدات صورت گرفته وارد کردن DNA بیگانه به بدن انسان سوال برانگیز است.

بطور خلاصه ژن درمانی انسان جهت درمان یا پیشگیری بیماری های ژنتیکی یا بیماری های غیر ژنتیکی لاعلاج موضوع بسیار مهمی است که در حال حاضر مراحل تحقیقاتی خود را می گذراند. انجام این تحقیقات با رعایت اصول و ضوابط اخلاقی که در کمیته های اخلاق موسسات و یا در سطوح ملی تدوین و تصویب شده است پس از کسب مجوز از مراجع قانونی بلامانع است. هرچند که قرار است این تحقیقات مستقیماً بر روی انسان انجام گیرد لیکن به دلیل اهمیت و ارزش آن و البته با رعایت اصول اخلاقی بلامانع است. یکی از اصول اخلاقی مرتبط با موضوع انجام روش بر روی حیوان مدل قبل از انسان است. برای اطمینان از ایمنی روش باید مطالعه کنترل شده و دقیقی بر روی حیوان صورت گیرد تا اثر مثبت و منفی تحقیق تا حدودی شناخته شود و اطمینان نسبی از عدم وجود تاثیرات منفی بر روی انسان حاصل آید. در آزمایش بر روی انسان باید حداقل تعداد بیماران در نظر گرفته شده و شرایط بدنی آنها مورد بررسی و معاینه دقیق قرار گیرد.

منابع:

M.H. Sanati et al. Understanding bioethics. 2005

اخلاق در پژوهش های علمی و فعالیت های حرفه ای. 1388، انتشارات انجمن بیوشیمی ایران.

Niehs.nih.gov