موارد تعلّق زکات واجب و مستحبی

در این مقاله در مورد زکات دو سوال را مطرح کرده و به بررسی آن می پردازیم:

برای دریافت جواب توجه به نکات زیر ضروری است:

1. بنا بر فتوای مراجع عظام تقلید «زکات در 9 چیز واجب است: اوّل: گندم. دوم: جو. سوم: خرما. چهارم: کشمش. پنجم: طلا. ششم: نقره. هفتم: شتر. هشتم: گاو. نهم: گوسفند». (توضیح المسائل (المحشی للامام الخمینی)، ج 2، ص 107، م 1853)

پس، زکات واجب عبارت از این نه چیز است و اگر کسى مالک یکى از این نُه چیز باشد، طبق شرایط، باید مقدارى که معیّن شده به یکى از مصرف هایى که دستور داده‏اند برساند. (توضیح المسائل (المحشی للامام الخمینی)، ج 2، ص 107، م 1853)

اما برخی از فقهاء علاوه بر نه چیز معروف، در مال التجاره (سرمایه کسب و کار و تجارت) هم به احتیاط لازم زکات را واجب می دانند. (سیستانى(دام ظله): «دهم: مال التجارة بنا بر احتیاط لازم...»)  و برخی هم در سرمایه کسب و کار و تجارت، زکات را مستحب می دانند. (فاضل(ره): «... ولى مستحبّ است زکات سرمایه کسب و کار و تجارت را نیز همه ساله بدهند»؛ مکارم شیرازی(دام ظله): «...   ولى مستحبّ است از سرمایه کسب و کار و تجارت نیز همه سال زکات بدهد، همچنین سایر غلّات (غیر از گندم و جو و خرما و کشمش) نیز زکات آن مستحبّ است».

2. زکات در چند چیز مستحب است، که به چند مورد از آن اشاره می شود:

1-2. اسب مادیان (ماده) که پرداخت زکات آن این گونه است:

زکات هر اسب مادیان در سال  دو دینار طلاست و اگر پدر و مادرش هر دو اصیل نباشند یک دینار است؛

2-2. برخی دیگر از اشیاء:

الف: هر چیزی که از زمین بروید و به کیل و وزن در آید؛ مثل برنج، نخود، عدس، ماش و مانند آن و نصاب آن به طریق نصاب گندم و جو و خرما و مویز است،امّا زکات سبزی ها و خربزه و خیار و مانند آن، مستحب نیست.

ب:  املاکی مانند باغ و کاروانسرا و دکان و مانند آنها که غرض از آن طلب نماء و کرایه دادن آن باشد و همچنین زکات مال التجارة که برخی از فقهاء قائل به استحباب آن هستند.

زکات اسکناس:

در این که زکات اسکناس واجب است یا خیر، به فتوای برخی از مراجع تقلید اشاره می شود:

حضرات آیات:

امام خمینی(ره): «به اوراق نقدی (مانند اسکناس [تحریر الوسیله، ج 2، ص 615، م 5)]، زکات تعلّق نمی گیرد». (تحریر الوسیله، ج 2، ص 614، م 7)

گلپایگانی: «به اسکناس زکات تعلّق نمی گیرد». (گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، ج 1، ص 410، س 4)

مکارم شیرازی(دام ظله): «احتیاط مستحبّ آن است که از سایر پولهاى رایج مانند اسکناس، اگر شرایط دیگر در آن جمع باشد زکات بدهند».

در تعریف لغوی فقیر آمده است: شخصی که ستون فقراتش شکسته است. مسکین نیز به معنای فقیر است جز آن که در واقع، اوضاع او از فقیر بدتر است.[1]

در اصطلاح شرعی نیز به کسی فقیر گفته می شود که خرج یک سالش را نداشته باشد. کسی که زمین یا سرمایه ای دارد که می تواند خرج سالش را از آن بدهد، فقیر محسوب نمی شود.[2]

قرآن کریم در مورد پرداخت زکات می فرماید: "زکات ها مخصوص فقرا و مساکین و کارکنانى است که براى (جمع آورى) آن زحمت مى‏کشند، و کسانى که براى جلب محبّتشان اقدام مى‏شود، و براى (آزادى) بردگان، و (اداى دین) بدهکاران، و در راه (تقویت آیین) خدا، و واماندگان در راه این، یک فریضه (مهم) الهى است و خداوند دانا و حکیم است‏".[3]

مراجع محترم تقلید درباره مصارف زکات می گویند:

"انسان مى تواند زکات را در هشت مورد مصرف کند:

اوّل: فقیر و آن کسى است که مخارج سال خود و عیالاتش را ندارد و کسى که صنعت یا ملک یا سرمایه‏اى دارد که مى‏تواند مخارج سال خود را بگذراند فقیر نیست.

دوم: مسکین و آن کسى است که از فقیر سخت‏تر مى‏گذراند.

سوم: کسى که از طرف امام علیه السلام یا نایب امام مأمور است که زکات را جمع و نگهدارى نماید و به حساب آن رسیدگى کند و آن را به امام علیه السلام یا نایب امام یا فقرا برساند.

چهارم: کافرهایى که اگر زکات به آنان بدهد به دین اسلام مایل مى‏شوند، یا در جنگ به مسلمانان کمک مى‏کنند.

پنجم: خریدارى بنده‏ها و آزاد کردن آنان.

ششم: بدهکارى که نمى‏تواند قرض خود را بدهد.

هفتم: سبیل اللَّه، یعنى کارى که مانند ساختن مسجد منفعت عمومى دینى دارد، یا مثل‏ ساختن پل و اصلاح راه که نفعش به عموم مسلمانان مى‏رسد و آنچه براى اسلام نفع داشته باشد به هر نحو که باشد.

هشتم: ابن السبیل، یعنى مسافرى که در سفر درمانده شده است."[4]‏

یکی دیگر از مصادیق پرداخت زکات، به غیر مسلمانانی است که پرداخت زکات، موجب گرایش آنان به اسلام می شود.

فقهاء نیز درباره پرداخت زکات به غیر مسلمان می گویند:" پرداخت زکات به غیر مسلمانان در صورتی که موجب گرایش آنان به اسلام شود یا در روابط و جنگ های احتمالی، مسلمین را یاری کنند، جایز است.[5]

پی نوشتها:

[1] محمود عبد الرحمان ،معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، ج‏3، ص، 50-51.

[2] حائری یزدی ، سید محمد کاظم ،العروة الوثقى (المحشى)، ج‏4، ص، 99.

[3] توبه، 60.

[4] توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏2، ص: 141

[5] اراکی، محمد علی، المسائل الواضحة، ج1، ص ،334

منابع:

سایت اسلام کوئیست

توضیح المسائل امام خمینی(ره)