اگر هوشمندی به معنی گرای
دومین باب از بوستان سعدی در باب احسان است و تمام حکایات این باب حولِ محورِ این موضوع می گردد. در این مقاله بر دو حکایت از باب دوم بوستان سعدی مروری خواهیم داشت.
اگر هوشمندی به معنی گرای که معنی بماند ز صورت به جای
کرا دانش و جود و تقوی نبود به صورت درش هیچ معنی نبود
کسی خُسبد آسوده در زیر گِل که خُسبند از او مردم آسوده دل
غمِ خویش در زندگی خور که خویش به مُرده نپردازد از حرص خویش
زر و نعمت اکنون بده کانِ تست که بعد از تو بیرون ز فرمانِ تست
نخواهی که باشی پراکنده دل پراکندگان را ز خاطر مَهِل
پریشان کن امروز گنجینه چُست که فردا کلیدش نه در دست تست
تو با خود ببر توشه خویشتن که شفقت نیاید ز فرزند و زن
کسی کوی دولت ز دنیا برد که با خود نصیبی به عقبی برد
به غمخوارگی چون سرانگشتِ من نخارد کس اندر جهان پشتِ من
مکن، بر کف دست نه هر چه هست که فردا به دندان بری پشت دست
مگردان غریب از درت بی نصیب مبادا که گردی به درها غریب
بزرگی رساند به محتاج خیر که ترسد که محتاج گردد به غیر
به حال دلِ خستگان درنگر که روزی دلی خسته باشی مگر
درونِ فروماندگان شاد کن ز روزِ فروماندگی یاد کن
نه خواهنده ای بر درِ دیگران بشُکرانه خواهنده از در مران
این حکایت نیز مانند سایر حکایات سعدی درون مایه ای اخلاقی دارد. مخاطبِ سعدی در این حکایت، خواننده است و در واقع یک مونولوگ کاملا یکطرفه با خواننده حکایت دارد. سعدی همانند یک پیر و بزرگتر و انسانی دنیا دیده هر آنچه را که تجربه کرده به راحتی و بدون هیچ چشم داشتی تنها برای داشتن جهانی برتر با ما در میان می گذارد.
این حکایت نیز مانند سایر حکایات سعدی درون مایه ای اخلاقی دارد. مخاطبِ سعدی در این حکایت، خواننده است و در واقع یک مونولوگ کاملا یکطرفه با خواننده حکایت دارد.
درون مایه های داستان و نصایح سعدی عبارتند از:
-اگر انسان باهوشی هستی به دنبال باطن هر چیز و معنای آن باش.
-هر کی که از دانش، بخشش و تقوی بی خبر است، هیچ راهی به دنیای معنا ندارد.
-کسی می تواند به وقت مردن راحت و آسوده بمیرد که مردم از دست او آسوده باشند.
-اگر چیزی برای بخشیدن داری الان ببخش چرا که بخشیدن آن پس از مرگت فایده ای ندارد.
-اگر می خواهی که آرامش داشته باشی، اکنون انسان های رنجدیده را رها نکن.
-توشه راهت را وقتی زنده ای با خود ببر چرا که وقتی که مردی زن و فرزند برای تو دل نمی سوزانند.
-کسی در دنیا موفق است که توشه ای برای آخرت خود در همین جا جمع آوری کند.
-هیچکس مثل خودت دلسوزت نیست.
-هیچ غریبی را از در خانه ات نا امید مران، چرا که ممکن است که روزی همین اتفاق برای خودت بیفتد.
-کسی به دیگران خیر می رساند که می ترسد مبادا خودش به دیگران محتاج شود.
-دل انسان های فقیر را شاد کن.
-اگر به کسی محتاج نیستی، به شکرانه آن کسی را نا امید از در خانه ات نران.
یکی از حکایاتی که سعدی به احسان کردن به دیگران تاکید می کند حکایت "مرد پارسا و سفر کعبه" است.
شنیدم که پیری به راهِ حجاز به هر خُطوه کردی دو رکعت نماز
چنان گرم رو در طریق خدای که خار مغیلان کندی ز پای
به آخر ز وسواس خاطر پریش پسند آمدش در نظر کار خویش
به تلبیس ابلیس در چاه رفت که نتوان از این خوب تر راه رفت
گرش رحمت حق نه دریافتی غرورش سر از جاده برتافتی
یکی هاتف از غیبش آواز داد که ای نیکبختِ مبارک نهاد
مپندار اگر طاعتی کرده ای که نزلی بدین حضرت آورده ای
به احسانی آسوده کردن دلی به از الف رکعت به هر منزلی
سعدی در این حکایت با زیرکی تمام این نکته را یادآوری می کند که دلی را شاد کردن بهتر از هزار رکعت نماز در هر لحظه است.
مرد پیری قصد سفر حج دارد، در هر قدم هزاران رکعت نماز می خواند تا جایی که این نمازها در نظرش می آیند و به خاطر تمام این عبادات به خود غره می شود و با طناب شیطان به چاه می افتد. آنگاه از جانب حق هاتفی به او می گوید: فکر نکن که کار خاصی کرده ای و این عبادات برای پروردگار تو فایده ای ندارد. اگر دل یک نفر را شاد کرده و به او محبت کنی بهتر از هزاران رکعت نمازی است که در هر لحظه می خوانی.
آسیه ترک بیاتانی
بخش ادبیات تبیان
