اخلاق مبلّغان از منظر شهید مطهری(٢)
عمل به گفته‌های خود
یكی از شاخصهای بسیار مهم تبلیغ، یكرنگی و هماهنگی سخن با عمل مبلّغ است.
هماهنگی گفتار و كردار مبلّغ تأثیر مثبت و عمیقی بر اطرافیان او به جا می‌گذارد. انسان همواره به عمل برخاسته از تقوا و عدالت و آزادی، بیشتر از سخنان زیبا در باره تقوا و عدالت و آزادی ارج می‌نهد و افرادی كه اعمالی در راستای این صفات نیك داشته اند، همواره مورد ستایش مردم بوده و هستند. تنها با عمل مطابق با سخن است كه مبلّغ صداقت خود را در تبلیغ اثبات می‌كند.
استاد مطهری رحمه الله درباره این ویژگی مبلّغ می‌فرماید: «سخن از زبان بیرون می‌آید و از گوش می‌گذرد، ولی عمل انعكاسی عمیق در روح پدید می‌آورد. پیرامون حق و عدالت و انصاف و كرم و تقوا و گذشت و فداكاری و آزادی سخن زیاد گفته شده و از این جهت كم و كسری وجود ندارد. چیزی كه كمتر یافت می‌شود، عمل به حق و طبق عدالت است.
آنچه كمتر یافت می‌شود، خود كَرَم و تقواست. چیزی كه كیمیاست، واقعیت فداكاری و گذشت است... از این روست كه بشر كمتر به سخن و گفتار وقعی می‌گذارد، اما در مقابل عمل سر تعظیم فرود می‌آورد؛ یعنی آنجا كه با شخصیتی رو به رو می‌شود كه حقیقتاً از حق و عدالت منحرف نمی‌شود و تقوا و پرهیزكاری را پیشه می‌سازد و روحی آزاد دارد، خود به خود خاضع و علاقه مند می‌شود. این است سرّ اینكه سخنان حكما و فلاسفه از متون كتب كمتر تجاوز می‌كند، ولی تعلیمات انبیاء جهانگیر می‌شود. پس از قرنها كه نظر می‌افكنیم، می‌بینیم موجی كه پیامبران و اولیاء خدا ایجاد كرده اند، هنوز باقی است. بلكه روز به روز به عظمت و اهمیتش افزوده می‌شود. این موج، موج عمل و پیشقدم شدن است. سخن هرگز نمی‌تواند چنین موج عظیمی را به وجود آورد. موج سخن كوچك و ضعیف است و زود با برخورد به موجی بزرگ‌تر از خود نابود می‌گردد. از سخنان علی علیه السلام است كه فرمود: «میدان حق برای سخن وسیع‌ترین و بارزترین میدانهاست، ولی برای عمل تنگ‌ترین میدانهاست.»
در حدیث است كه «كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیرِ أَلْسِنَتِكُمْ؛ (١)مردم را به سوی خیر و نیكی بخوانید، ولی از ابزار غیر زبان، یعنی با ابزار عمل و پیشقدم شدن. برای هدایت و راهنمایی بشر دو راه است: یكی راه گفتن و نوشتن و دیگر راه پیشقدم شدن. و هرگز گفتن به قدر پیشقدم شدن اثر ندارد.
بزرگان گفته اند: دو صد گفته، چون نیم كردار نیست.» (2)
مولای متقیان علی علیه السلام می‌فرمایند: «مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْیبْدَأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیرِهِ؛ (3) كسی كه می‌خواهد پیشوای مردم باشد [و مردم را به دنبال خود به راهی دعوت كند] ، پیش از آنكه بخواهد به دیگران یاد بدهد، به خودش تعلیم [و تلقین] كند.»
تواضع و فروتنی
به یقین یكی از مهم‌ترین عوامل توفیق پیامبران الهی تواضع و فروتنی نسبت به مخاطبان خود بوده است. مبلّغ موفق نیز بدون تردید باید از خودپسندی و تكبر گریزان باشد و فروتنی را نصب العین خود قرار دهد. خداوند سبحان در این باره به پیامبرش دستور می‌دهد: «وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُۆْمِنین»؛ (4) «مۆمنانی را كه از تو پیروی می‌كنند، زیر بال [محبت] خود بگیر.»
در همین راستا، استاد شهید مطهری رحمه الله می‌گوید: تواضع و فروتنی از اساس تبلیغ به شمار می‌رود. كسی كه می‌خواهد پیام خدا را به مردم برساند، باید در مقابل مردم در نهایت درجه فروتن باشد؛ یعنی پر مدّعایی نكند، اظهار منیت نكند، مردم را تحقیر نكند. قرآن كریم از زبان حضرت نوح علیه السلام خطاب به قومش می‌فرماید: «أَوَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلی رَجُلٍ مِنْكُمْ»؛ (5) آیا تعجب می‌كنید كه پیام پروردگار شما بر مردی از خودتان برای شما آمده است؟» می‌گوید: من مردی از خود شما هستم. و یا خداوند متعال خطاب به پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله می‌فرماید: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ یوحی إِلَی أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ»؛ (6) «بگو من فقط بشری هستم، مثل شما كه به من وحی می‌شود. تنها معبودتان معبود یگانه است.»
نرمی در گفتار
از ویژگیهای دیگر مبلّغ نرمی در گفتار و پرهیز از خشونت است. نرمی تنها صفت سخن نیست، بلكه در برخوردها نیز نرم بودن لازم است؛ چرا كه با نرمی و نیكی، مردم به سوی دین خدا ترغیب می‌شوند و با اكراه نمی‌شود مردم را هدایت كرد.
خدای متعال خطاب به رسول گرامی‌اش می‌فرماید: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَی اللَّهِ»؛ (7) «به رحمت الهی، در برابر آنان نرم شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراكنده می‌شدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب و در كارها با آنان مشورت كن؛ اما هنگامی كه تصمیم گرفتی، بر خدا توكل كن!»
شهید مطهری رحمه الله می‌فرماید: «كسی كه می‌خواهد پیامی را آن هم پیام خدا را به مردم برساند تا در آنها ایمان و علاقه ایجاد بشود، باید لَین القول باشد، نرمش سخن داشته باشد. سخن هم درست مثل اشیاء مادی نرم و سخت دارد؛ گاهی یك سخن را كه انسان از دیگری تحویل می‌گیرد، گویی راحت الحلقوم گرفته؛ یعنی این قدر نرم و ملایم است كه دل انسان می‌خواهد به هر ترتیبی كه شده آن را قبول كند. گاهی بر عكس، یك سخن طوری است كه گویی اطرافش میخ كوبیده اند، مثل یك سوهان است، آن قدر خار دارد، آن قدر گوشه و كنایه و تحقیر دارد و آن قدر خشونت دارد كه طرف نمی‌خواهد بپذیرد.» (8)
پی نوشت ها:
(1) الكافی، ج 2، ص 78،ح 14.
(٢) حكمتها و اندرزها، ص 223.
(٣) نهج البلاغة، حكمت 73.
(٤) شعراء / 215.
(٥) اعراف / 63.
(٦) كهف / 110.
(٧) آل عمران / 159.
(٨) حماسه حسینی، ج 1، ص 356.
منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان
تهیه و تنظیم: جواددلاوری، گروه حوزه علمیه تبیان
