3اصل اخلاقی در ادارات

به طور کلی جامعه‌ای موفق بوده و در جهت پیشرفت و ترقی گام برمی‌دارد که بخش‌های مختلف آن دارای نظامی اخلاقی بوده و بدان پایبند باشند. یکی از بخش‌های مهم جوامع امروزی ادارات و مراکز و مۆسساتی هستند که ارتباطی مستقیم با مردم داشته و بخشی از چرخه اجتماع بر دوش آنان است. این بخش نیز هم‌چون سایر بخش‌ها دارای اصول و ضوابطی است. در این مجال به بررسی برخی از مهم‌ترین آن‌ها، با محوریت نهج البلاغه و سیره امام علی (علیه السلام) پرداخته می‌شود.

اصل مهرورزى‏

انجام دادن كارها و خدمتگزارى از سر مهرورزى والاترین هنر در اخلاق ادارى است. چنانچه اگر انجام دادن امور با مهرورزى توأم شود، صورتى زیبا و كاملاً انسانى مى‏یابد و موجب پیوند جان‌ها و الفت قلب‌ها مى‏گردد و در رفتار و مناسبات ادارى، انقلابى معنوبى به وجود مى‏آورد. امیرمۆمنان على (علیه‌السلام) در حكمتى والا فرموده است: «دل‌هاى آدمیان رمنده است؛ پس هر كه با آن الفت برقرار سازد، روى بدو نهد».

خردورزى اقتضا مى‏كند كه كارگزاران و كاركنان نظام ادارى در همه امور مهرورزانه عمل و رفتار كنند كه هیچ چیز مانند مهرورزى سختی‌ها را نمى‏زداید و گره ها را نمى‏گشاید؛ به بیان امیرمۆمنان (علیه السلام): «دوستى ورزیدن نیمى از خرد است».

بر این مبناست كه امیرمۆمنان على (علیه السلام) در آغاز عهدنامه مالک اشتر فرمان مى‏دهد كه اساس روابط و مناسبات ادارى باید بر مهرورزى استوار باشد: «قلب خود را لبریز ساز از رحمت بر مردمان و دوستى ورزیدن با آنان و مهربانى كردن به همگان».

امیرمۆمنان (علیه السلام) چنان بر مهرورزى تأكید و اهتمام كرده كه آن را حقى از جانب مردمان بر گردن كارگزاران معرفى نموده و فرموده است كه هرچه كارگزاران بالاتر روند باید میزان مهرورزى آنان به مردمان بیشتر شود: «اما بعد، بر والى است كه اگر به زیادتى رسید، یا نعمتى مخصوص وى گردید، موجب دگرگونى او نشود، و آنچه خدا از نعمت خویش نصیبش كرده بر نزدیكى وى به بندگان خدا و مهربانى او به برادرانش بیفزاید».

اصل خوش‌رفتارى‏

نوع رفتار كارگزاران و كاركنان نظام ادارى به ویژه با مردمان از ملاك‌هاى اساسى در تعیین ماهیت نظام ادارى است و آنچه بیش از هر چیز دیگر در دل و دیده مردمان تأثیر مى‏گذارد و آنان را به قضاوت مى‏نشاند، خوش‌رفتارى یا بدرفتارى كارگزاران و كاركنان نظام ادارى است. از این‏رو خوش‌رفتارى برخاسته از دیدگاهى انسان‏دوستانه و خدمت‌گزارانه از اصول اساسى در اخلاق ادارى است. امیرمۆمنان على (علیه السلام) با تأكید بسیار از كارگزاران و كاركنان نظام ادارى خواسته است كه با مردمان خوشرفتار باشند؛ نگاهشان، سخنانشان، عملكردشان، خدمتگزاریشان، همه و همه این‏گونه باشد. آن حضرت در آغاز فرمان حكومتى خود به عبدالله بن عباس، هنگامى كه او را در بصره به جاى خود گمارد، چنین فرمود: «با مردمان گشاده‏رو باش آن‏گاه كه آنان را ببینى، یا درباره آنان حكمى دهى، یا در مجلس ایشان نشینى از خشم بپرهیز كه نشانى سبكى سر است و شیطان آن را راهبر است. و بدان آنچه تو را به خدا نزدیك كند از آتش دور ساز، و آنچه تو را از خدا دور سازد به آتشت دراندازد».

همچنین آن حضرت در آغاز عهدنامه محمد بن ابى بكر، این‏گونه فرمان داده است: «با مردمان فروتن باش و نرمخو، و هموار و گشاده‏رو».

گشاده رویى و فروتنى و نرمخویى را نفوذ در دلها و پیوند قلبهاست، و بدین امور خوشرفتارى معنا مى‏یابد. امیرمۆمنان (علیه السلام) در حكمتى والا فرموده است: «گشاده‌رویى دام دوستى است».

اصل بردبارى‏

هر كس در هر مرتبه‏اى از مراتب نظام ادارى قرار مى‏گیرد باید با بردبارى تمام امور را پیش ببرد و در برابر خواست مردمان و احتیاجات آنان كم‏حوصلگى نداشته باشد و با تحمل فراوان خدمتگزارى نماید. امام على (علیه السلام) در دستورالعمل‌هاى حكومتى و ادارى خود، كارگزاران و كاركنان را به چنین بردبارى‏اى فراخوانده است: «در بر آوردن حاجت‌هاى مردمان شكیبایى ورزید».

یک نظام ادارى ارزشمند، نظامى است كه بر اعمال و رفتار كارگزاران و كاركنانش بردبارى حاكم باشد. از این‏روست كه امام على (علیه السلام) از جمله معیارهاى گزینش فرماندهان را بردبارى برشمرده و در عهدنامه مالک اشتر فرموده است: «پس از سپاهیان خود كسى را بگمار كه خیرخواهى وى براى خدا و رسول او و امام تو بیشتر بود و دامن او پاكتر و بردبارى‏اش برتر، كه دیر به خشم آید و زود به پذیرفتن پوزش گراید».

امام على (علیه السلام) در نامه خود به حارث همدانى در این باره چنین سفارش فرموده است: «خشم خود را فرو خور، و به وقت توانایى درگذر. و گاه خشم در بردبارى بكوش، و به هنگام قدرت (از گناه) چشم پوش تا عاقبت تو را باشد».

كارگزاران و كاركنان نظام ادارى جز با بردبارى نمى‏توانند وظایف خود را انجام دهند و حقوق را بر پا سازند و مردمان را خدمت كنند. بردبارى در انجام دادن امور ادارى، كمالى است كه نظام ادارى را سلامت مى‏دارد و آن را به ارجمندى مى‏رساند كه به بیان امام على (علیه السلام): «هیچ عزتى چون بردبارى نیست».

با توجه به جایگاه بردبارى در اخلاق ادارى باید تلاش شود كه كارگزاران و كاركنان نظام ادارى متصف به بردبارى باشند و بر اساس بردبارى عمل و رفتار نمایند. امیرمۆمنان على (علیه السلام) سفارش كرده است كه آنان كه فاقد بردبارى‏اند، تلاش كنند كه آن را كسب كنند و با القا و تلقین و تكلیف به خود، آن را در خود ایجاد نمایند: «اگر بردبار نیستى، خود را به بردبارى وادار، چه كم است كسى كه خود را همانند مردمى كند و از جمله آنان نشود».

فرآوری: زینب مجلسی راد

بخش نهج البلاغه تبیان  

منبع: ارباب امانت (اخلاق ادارى در نهج البلاغه، مصطفى دلشاد تهرانى.)