تصاویری از عذرتراشی گناهکاران در قیامت
خداوند در آیات 13 تا 15 سوره قیامت تصویری از کافران و گناهکاران ارایه می دهد که در آن تصویر ، این گروه خطاکار می کوشند تا با عذرتراشی رفتار خویش را توجیه کنند و برای آن وجهی مثبت و درست بتراشند .
عذر به معنای پوزش، دلیل و بهانه آوردن برای سرپیچی از امری یا توجیه خطا و گناه خود است.
این واژه در کاربردهای اخلاقی و هنجاری به معنای اظهار اصلاح و توجیه نسبت به خطا یا امر ناخوشایندی است که از انسان صادر شده به گونه ای که قبح و کراهت از آن برداشته شود.
پوزش خواهی از سوی شخص خطاکار و نیز پذیرش آن فضیلت است و برای انجام دو سویه آن تأکید بسیاری شده است؛ زیرا فرصت و زمینه بازگشت شخص در مسیر کمالی را فراهم می آورد و آزمونی برای پذیرنده آن می باشد.
این عمل نشان می دهد که آدمی از منش اخلاقی عفو و گذشت برخوردار می باشد و از ظرفیت بالا، سعه وجودی و انشراح صدر بهره مند است.
2 نکته است که باید در این حوزه به آن توجه کرد :
1- اینکه بدانیم عذرخواهی با عذر تراشی بسیار متفاوت است.
2- نکته ی مهم تر اینکه بدانیم این عذرخواهی در هر زمانی ارزش و کارایی ندارد. این نکته را فراموش نکنیم که عذرخواهی در قیامت به هیچ عنوان سودمند نخواهد بود.
تفاوت عذرخواهی و عذرتراشی در چیست؟
قرآن میان عذرخواهی و عذرتراشی تفاوت های مهم و اساسی گذاشته است و با آن که پوزش خواهی را امری هنجاری و فضیلت اخلاقی می شمارد، در همان حال عذرتراشی و پوزش سازی را امری ضدهنجاری و نابهنجار شمرده و انسان را از آن برحذر می دارد؛ زیرا خداوند به اسرار و راز دل ها و قلوب آگاه است و می داند که شخص در مقام عذرخواهی یا عذرتراشی است.
عذرتراشی در حقیقت مکر و فریب انسان نسبت به دیگری چون خداوند است و از آن جایی که نیرنگ و مکر و فریب در آموزه های قرآنی امری زشت و ناپسند شمرده شده است و خداوند مکاران و نیرنگ بازان را دوست نمی‌دارد، هرگونه مکر و فریبی را آشکار می کند و آبروی مکرکننده را با مکری برتر می ریزد.
خداوند درباره عذرتراشی ها که نوعی بهانه گیری و فریبکاری است می فرماید : انسان هر اندازه بخواهد کسی را فریب دهد و با عذرتراشی جهت مسأله را تغییر دهد با این همه نمی تواند خود را گول بزند و فریب دهد: بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ (14) ،وَلَوْ أَلْقَى مَعَاذِیرَهُ (15) ؛ بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است (14) ، هر چند در ظاهر براى خود عذرهایى بتراشد (15) (قیامت آیات 14و 15) بنابراین آدمی اگر خود را فریب بدهد که نمی تواند، به طریق اولویت نمی تواند خداوند را با این عذرتراشی های خویش فریب دهد.
پوزش خواهی از سوی شخص خطاکار و نیز پذیرش آن فضیلت است و برای انجام دو سویه آن تأکید بسیاری شده است؛ زیرا فرصت و زمینه بازگشت شخص در مسیر کمالی را فراهم می آورد و آزمونی برای پذیرنده آن می باشد؛ زیرا نشان می دهد که از منش اخلاقی عفو و گذشت برخوردار می باشد و از ظرفیت بالا، سعه وجودی و انشراح صدر بهره مند است
عذرتراشی کافران در قیامت
خداوند در آیات 13 تا 15 سوره قیامت تصویری از کافران و گناهکاران ارایه می دهد که در آن تصویر این گروه خطاکار می کوشند تا با عذرتراشی رفتار خویش را توجیه کنند و برای آن وجهی مثبت و درست بتراشند :
یُنَبَّأُ الْإِنسَانُ یَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَأَخَّرَ (13)،بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ (14)، وَلَوْ أَلْقَى مَعَاذِیرَهُ (15) :
و در آن روز انسان را از تمام كارهایى كه از پیش یا پس فرستاده آگاه مىكنند (13) ،بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است (14) ، هر چند در ظاهر براى خود عذرهایى بتراشد (15)
راهی برای سوء استفاده کردن متخلّفان
این روش در دنیا نیز از سوی برخی از بیماردلان نیز انجام می شود ؛ بدین صورت که پذیرش عذر از سوی متخلفان به اصول اخلاقی موجب می شود که برخی بخواهند از این روش برای رسیدن به اهداف خویش سوءاستفاده کنند.
این گونه بود که برخی از متخلفان از جنگ و همراهی با پیامبر(صلی الله علیه وآله) به دروغ متوسل شده و با عذرخواهی دروغین می‌خواستند رفتار ضداخلاقی و هنجاری خویش را توجیه کنند و در دل پیامبر(صلی الله علیه وآله) برای خویش جای باز کنند.
این گونه بود که خداوند با اخبار از ایشان نشان می دهد که عذرخواهی غیر از عذرتراشی است ونمی بایست که با سوءاستفاده از پذیرش عذر و پوزش کسانی بخواهند تا عذرتراشی کنند؛ زیرا اگر این گونه عمل کنند خداوند به عناوین مختلف چون اخبار از ایشان آبروی آنان را می برد :
سَیَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِم مَّا لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَن یَمْلِكُ لَكُم مِّنَ اللَّهِ شَیْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا :
رجاىماندگان بادیهنشین به زودى به تو خواهند گفت اموال ما و كسانمان ما را گرفتار كردند براى ما آمرزش بخواه چیزى را كه در دلهایشان نیست بر زبان خویش مىرانند بگو اگر خدا بخواهد به شما زیانى یا سودى برساند چه كسى در برابر او براى شما اختیار چیزى را دارد بلكه [این] خداست كه به آنچه مىكنید همواره آگاه است.(فتح آیه 11)
در حقیقت بادیه نشینان عرب برای توجیه غیبت خویش از سفر حدیبیه، بهانه های پوچ آورده و می کوشیدند تا به این وسیله پیامبر(صلی الله علیه وآله) را فریب دهند.
این پوزش خواهی در حالی صورت می گرفت که هنوز توبه نکرده و همچنان نیات درونی خویش رامخفی نگه می داشتند. از این روست که خداوند نیات درونی ایشان را آشکار می سازد و بیان می دارد که ایشان نیت صادق و خالصی در پوزش خواهی ندارند.
خداوند توضیح می دهد که اصولا تفاوت محسوس و ملموسی میان عذرخواهی واقعی و عذرتراشی وجود دارد و کسی که عذرتراشی می کند به بهانه های واهی و پوچ (فتح آیه 11 و توبه آیات 86 و 90) تمسک می جوید و این درحالی است که عذرتراشان برای اعمال ناپسند خویش، از دروغ بودن عذرتراشی های خویش نیز آگاه هستند
همین روش زشت و زننده و سوءاستفاده از عذرپذیری مۆمنان و انسان های اخلاقی، از سوی برادران یوسف(علیه السلام) نیز انجام می شود و برادران جهت توجیه غفلت خویش از یوسف(علیه السلام) در نزد پدر اقدام به عذرتراشی می کنند که بعدها این عذرتراشی رسوا می شود : قَالُواْ یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا یُوسُفَ عِندَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنتَ بِمُۆْمِنٍ لِّنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِینَ :گفتند: اى پدر، ما رفتیم سرگرم مسابقه شدیم و یوسف را نزد اسباب و اثاثیه خود رها كردیم پس او را گرگ خورد، و تو هرگز ما را باور ندارى هر چند راستگو باشیم .(یوسف آیه 17)
خداوند توضیح می دهد که اصولاً تفاوت محسوس و ملموسی میان عذرخواهی واقعی و عذرتراشی وجود دارد و کسی که عذرتراشی می کند به بهانه های واهی و پوچ (فتح آیه 11 و توبه آیات 86 و 90) تمسک می جوید و این در حالی است که عذرتراشان برای اعمال ناپسند خویش، از دروغ بودن عذرتراشی های خویش نیز آگاه هستند. (قیامت آیات 13 تا 15)
فرآوری: زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منابع:
سایت حوزه
بیانات حجت الاسلام قرهی
بیانات آیت الله خامنه ای
