نردبامی به آسمان

نردبام آسمان یا رساله کمالیه اسم یکی از آثار این دانشمند برجسته ایرانی اسلامی است که در آن از قطر زمین و نیز قطر خورشید، ماه، سیارات و فاصله آنها از زمین سخن گفته است.

او زبردست‌ترین حساب‌دان و آخرین ریاضی‌دان برجسته‌ی دوره‌ اسلامی و از بزرگ‌ترین مفاخر تاریخ ایران به شمار می‌آید. وی به تکمیل و تصحیح روش‌های قدیمی انجام چهار عمل اصلی حساب پرداخت و روش‌های جدید و ساده‌تری برای آن‌ها اختراع کرد. کتاب ارزشمند وی با نام مفتاح الحساب، کتابی درسی، درباره‌ ریاضیات مقدماتی است و آن را از حیث فراوانی و تنوع مطالب و روانی بیان سرآمد همه‌ آثار ریاضی سده‌های میانه می‌دانند.

جمشید فرزند یک پزشک کاشانی به نام مسعود بود. او در همه آثارش خود را چنین معرفی کرده است: کمترین بندگان خداوند جمشید، پسر مسعود طبیب کاشانی، پسر محمود پسر محمد.

دوران کودکی و جوانی وی درست همزمان با اوج یورش‌های وحشیانه‌ی تیمور به ایران بود و جمشید در همین شرایط به آموختن علم پرداخت.

نخستین فعالیت علمی جمشید کاشانی که تاریخ دقیق آن ذکر شده، رصد خسوف در 12 ذیحجه‌ی 808 قمری، برابر با دوم ژوئن 1406 میلادی در کاشان است. غیاث‌الدین، نخستین اثر علمی خود را در همین شهر و در 21 رمضان 809 قمری مطابق با اول مارس 1407 میلادی، یعنی 2 سال پس از مرگ تیمور و فرو نشستن فتنه‌ او، نوشت.

چهار سال بعد در 813 قمری هنوز در کاشان بود و رساله‌ مختصری به فارسی درباره‌ علم هیأت(کیهان‌شناسی) نوشت. در 816 قمری کتاب نجومی مهم خود یعنی زیج خاقانی را به فارسی نوشت و به اُلُغْ بیگ، فرزند شاهرخ و نوه‌ تیمور که در سمرقند به سر می‌برد، هدیه کرد. کاشانی امید داشت که با حمایت الغ بیگ بتواند با آسودگی بیشتر پژوهش‌های علمی خود را ادامه دهد.

غیاث الدین جمشید کاشانی در 824 قمری به همراه معین‌الدین کاشانی از کاشان به سمرقند رفت و چنان که خود در نامه‌ هایش کم و بیش اشاره کرده، در پی‌ریزی رصدخانه‌ سمرقند نقش اصلی را ایفا نمود. از همان آغاز کار، وی را به ریاست آن‌جا برگزیدند و تا پایان عمر به نسبت کوتاه خود در همین مقام بود. وی سرانجام صبح روز چهارشنبه 19 رمضان 832 قمری برابر با 22 ژوئن 1429 میلادی بیرون شهر سمرقند و در محل رصدخانه درگذشت.

امین احمد رازی در کتاب خود می‌گوید که چون کاشانی چنان که باید و شاید آداب حضور در دربار را رعایت نمی‌کرد ، الغ بیگ فرمان به قتل او داد.

فعالیت های علمی وی عبارتند از:

1.اختراع کسرهای دهگانی(اعشاری)

2. دسته‌بندی معادلات درجه‌ اول تا چهارم و حل عددی معادلات درجه چهارم و بالاتر

3.تکمیل و تصحیح روش‌های قدیمی انجام چهار عمل اصلی و اختراع روش‌های جدیدی برای آن‌ها .

4.اختراع روش کنونی پیدا کردن ریشه‌ی n اُم عدد دلخواه. روش کاشانی در اصل همان روشی است که صدها سال بعد توسط پائولو روفینی و ویلیام جُرج هارنر باردیگر اختراع شد.

5.اختراع روش کنونی پیدا کردن جذر (ریشه‌ دوم) که در اصل ساده شده‌ روش پیدا کردن ریشه‌ی n اُم است.

6.ساخت ابزار رصدی جالبی که آن را طَبَقُ المَناطِقْ نامید. رساله‌ای نیز به نام نُزْهَةُ الحَدائِق درباره‌ چگونگی کار با آن نوشت.

7.تصحیح زیج ایلخانی.

8.نگارش مهم‌ترین کتاب درباره‌ حساب. کتاب مفتاح الحساب کاشانی مهم‌ترین و مفصل‌ترین اثر درباره‌ ریاضیات عملی و حساب در دوره‌ اسلامی است.

آثار او عبارتند از :

1. سُلّمُ السَماء (نردبان آسمان) یا رساله‌ کمالیه به عربی.

2.مختصر در علم هیأت به فارسی، وی در این رساله درباره مدارهای ماه، خورشید، ستارگان و سیاره‌ها و چگونگی حرکت آن‌ها سخن گفته است.

3.زیج خاقانی به فارسی: این کتاب یکی از آثار مهم نجومی کاشانی به شمار می‌رود؛ هدف او از نگارش این زیج، تصحیح اشتباهاتی است که در زیج ایلخانی روی داده است. کاشانی در مقدمه‌ زیج خود به رغم انتقاد از مطالب زیج ایلخانی، از نویسنده‌ آن، خواجه نصیرالدین طوسی، با تجلیل و احترام بسیار یاد کرده است.

4.شرح آلات رصد به فارسی : کاشانی این رساله را برای شخصی به نام سلطان اسکندر نوشته است. برخی معتقدند که این اسکندر، پسر عموی الغ بیگ است که بر فارس و اصفهان حکومت می‌کرده است.

5.نُزْهَةُ الحَدائِق به عربی، که در آن دستگاهی به نام طبق المناطق را که اختراع خود بوده، شرح داده است. با این دستگاه می‌توان محل ماه و خورشید و پنج سیاره‌ شناخته شده تا آن زمان و نیز فاصله هر یک از آن‌ها را تا زمین و برخی پارامترهای سیاره‌ای دیگر را به دست آورد.

6.ذِیلِ نزهة الحدائق

7.الرِسالةُ المُحیطیة به عربی، وی در این رساله نسبت محیط دایره به قطر آن، یعنی عدد پی ‌را به دست آورده است.

8. وَتَر و جِیب

بسیاری از دانشمندان غربی از آثار این دانشمند برجسته بهره برده و سعی در شناساندن آثار وی به جهانیان داشته اند که از جمله آنها می توان به پاول لوکی (پژوهشگر برجسته آلمانی) و ادوارد استوارت کندی (پژوهشگر برجسته آمریکایی که مدتی هم در ایران می‌زیسته است) اشاره کرد.