یک رمان، سه قرن جاودانگی

چرا سیصد سال پیش، نویسنده رمان «رابینسون کروزوئه»، یعنی روزنامه نویسی به نام دانیل دفو را دستگیر، محاکمه و در میدان عمومی شهر، در غل و زنجیر، به تیر«چراغ برق»بسته تا آبرویش را بریزند و سپس با تهدید حکم اعدام، او را وادار به همکاری دولتی برای جاسوسی کنند؟ دفو، پدر رمان بورژوازی، در 59 سالگی، در سال ،1719 نخستین رمان خود یعنی رابینسون کروزوئه را منتشر کرد.

این رمان، شاهکار رمان واقعگرایی در آغاز عصر روشنگری در انگلیس بود. دفو در این رمان، گذر ادبی انسان اقتصادی را به شکل وقایع نگاری، به نسل های بعدی منتقل نمود. او نه تنها پایه گذار رمان جدید در غرب، بلکه پیشرو سبک روزنامه نگاری مدرن نیز هست. دفو، غیر از نمایشنامه، خالق بیش از 200 اثر در زمینه های سیاست، اقتصاد، اخلاق، دین، تاریخ و ادبیات است. او وقایع نگار شروع افکار سرمایه داری و بورژوازی در زندگی شهری آن زمان کشورش است. آثار آغازین او، انتقادی اجتماعی، سیاسی و اصلاحگرایانه به زمانش هستند.

او را در سال های 1703 و 1713 به بهانه تحریک افکار عمومی، دستگیر و در انظار عمومی به تمسخر کشیدند.دفو در مجلات گوناگون، مقالات درخشانی پیرامون محاکمه، زندان، اعدام، سیاست، سفر، عشق، ازدواج، بازی لوتو و بلیت های بخت آزمایی!، دوئل های جوانمردانه مرگ آور، اقتصاد، تجارت، مدهای اشرافی، ادبیات و غیره منتشر کرد. او در چند رمان به طرح زندگی اقتصادی انسان پرداخت.

آثار وسیع و همه جانبه او، غیر از ارزش ادبی، سندی تاریخی و اجتماعی نیز هستند. رمان بورژوایی او بعد از دوره کلاسیسیسم از طریق انگلیس وارد سایر کشورهای غربی شد. داستان های ماجراجویانه و هجوی او ارزش مهم سیاسی و اجتماعی نیز دارند. دفو سمبل تضاد شرایط مادی زندگی و اخلاقی زمان خود بود. آثار او غیر ازطرح موضوعات شخصی و فردی، منبعی برای شناخت فرهنگ آن زمان کشورش نیز هستند.رمان قرن 18 غرب بعدها به کمک او وارد دو حوزه جامعه و روان انسان نیز شد. آثار دفو نشان از مبارزه خردگرایی و روشنگری با مذهب و الاهیات در خود دارند. والتر اسکات تحت تأثیر آثار او به نوشتن رمان های تاریخی مهمی پرداخت.

در اروپا مقلدین ادبی دفو را «رابینسون گرایان» نامیدند. آن زمان به رمان، نوول می گفتند و آن ژانری ادبی بود که به شرح داستان واقعگرایانه زندگی بورژواها پرداخت. دفو آن زمان اجازه تحصیل در دانشگاه های آکسفورد و کمبریج نیافت، چون دانشگاه های فوق زیر نفوذ فرقه های مسیحی دیگری بودند.

دفو با نوشتن رمان رابینسون کروزوئه، پیشنهادات اصلاحگرایانه ای در زمینه سیاست فرهنگ و در قالب زندگی و سفرهای ماجراجویانه دریانوردی به نام کروزوئه مطرح کرد. موضوع ماجرای رمان، با کمک دیالوگ های مختلف و شرح جزئیات اعمال قهرمان، اخلاق، دین، جست وجوی خوشبختی و کوشش اقتصادی او هستند. رابینسون کروزوئه در روی آن جزیره تنها، می کوشد تا تمام نتایج تمدن بشری را در آنجا از نو آغاز کرده و مورد استفاده قرار دهد. خواننده رمان با وصف، و یک بیلانس روحی و اقتصادی قهرمان داستان آشنا می شود.

دفو کوشید رمان بورژوازی را با تکیه بر رمان ماجرایی اسپانیا و محتوایی جدید، به وجود آورد. قهرمان داستان، دیگر یک دن کیشوت نیست، بلکه فرزند طبقه متوسط است که در جست و جوی خوشبختی، ولایت خود را ترک می کند. آن زمان در فرانسه و آلمان، موجی از کتاب های رابینسون کروزوئه به تقلید از دفو نوشته شد. قهرمان رمان غالباً قهرمان یک فرهنگ جدید بود. در غالب رمان های دفو به اقتصاد، سود و زیان و بیلانس مالی پرداخته می شود.برای رابینسون کروزوئه، آینده دیگر سرنوشت نبود، بلکه یک سرمایه شد و نه همچون دن کیشوت و چرخ آسیاب بادی، دیگر نمی توانست او را بالا و پایین بیندازد.

ویرجینیا وولف در سال 1933 می پرسد که چرا سایر آثار دفو، معروف نشدند، گرچه آنها نیز به زیبایی کتاب رابینسون کروزوئه هستند؟ روسو در کتاب امیل می گوید که تنها آرزوی هر نوجوانی است که مانند رابینسون کروزوئه، در ساد گی و آزاد گی زندگی کند. این کتاب باید درسی برای بچه ها شود تا یاد بگیرند در روی یک جزیره، بدون وسیله، به تهیه مواد زندگی پرداخته و حتی در آنجا به یک رفاه نسبی برسند. صد سال بعد مارکس نوشت که جزیره فوق، مدلی است برای اقتصاد مدرن فردگرایی جامعه بورژوازی که مستقل از خانواده و سنت بوده. قهرمان داستان جزیره را که سمبل جهان است، به مالکیت خود درمی آورد و طبیعت را تبدیل به کالایی برای استفاده می کند. جویس کوشید در قرن بیست، علاقه اهل کتاب را به آثار دفو جلب کند، گرچه او کروزوئه را تیپ خاص استعمار انگلیس دانست. نقد دانشگاهی می کوشد با تائید آثار دفو به اهمیت موضوعات دینی، تاریخ اندیشه، تاریخ اقتصاد، انتقاد فرهنگی و موضوعات فمینیستی آنها بپردازد.

هم عصران دفو به بهانه های گوناگون به دشمنی با او پرداختند و دفو را یک روزنامه نگار فرصت طلب، یک روشنفکر قابل خرید، یک دکاندار سیاسی و یک نویسنده ناپایدار نامیدند که به نرخ روز نان می خورد.

از جمله دلایل موفقیت آثار دفو در آن زمان باید: رونق باسوادی، افزایش قشر کتابخوان، آغاز کتابخانه های سیار، تشنگی خواننده برای رمان رئالیستی، کاهش تحقیر مذهبی ادبیات، تشنگی به معلومات عمومی و علاقه کلیسا به استفاده از رمان آموزشی، دانست.

دانیل‌دفو در سال 1660 در لندن و در یک خانواده‌ متعصب مذهبی چشم گشود و در همان کودکی، وقایع نامتعارفی را تجربه کرد که از جمله آنها مرگ 70 هزار نفر بر اثر طاعون، آتش‌سوزی بزرگ در لندن و مرگ مادرش بود. او که قرار بود به خدمت کلیسا درآید، از زیر بار آن در رفت، پیشوند اشرافی «دو» را به نامش اضافه کرد و وارد کار تجارت شد. اما در 32 سالگی اعلام ورشکستگی کرد و به زندان افتاد.

هشت فرزند داشت که از زندان‌ آزاد شد و برای تامین مخارج زندگی به کارهای مختلف روی آورد و حتی برای تاثیرگذاری روی مسائل اجتماعی و مذهبی، مقاله‌ و شب‌نامه‌نویسی را آغاز کرد؛ کاری که او را بار دیگر راهی زندان کرد. این نویسنده شناخته شده جهان که در سال 1714 به کمک رابرت هارلی، نخست‌وزیر انگلستان از زندان آزاد شده بود، به نوشتن مقاله در تایید اقدامات دولت پرداخت و سرانجام در سال 1719 در حالی که آخرین سال دهه 50 زندگی‌اش را سپری می‌کرد، نخستین رمانش را قلم زد. رمانی که ستایش‌های بسیاری را تا به امروز برانگیخته و آن را نخستین نشانه‌های شکل‌گیری فردیت تعبیر کرده‌اند. دفو پس از رمان «رابینسون کروزوئه» تا زمان مرگش در 24 آوریل 1731، بیش از 10 رمان دیگر را نیز قلم زد اما هیچکدام موفق نشدند محبوبیت و شهرت رمان اول او را به دست آورند.