اسرار موفقیت مبلغان(1)
اسرار موفقیت مبلغ از دیدگاه نهج البلاغه
«اگر بگوییم مقام تبلیغ اسلام، رساندن پیام اسلام به عموم مردم، معرفی و شناساندن اسلام به صورت یک مکتب، از مرجعیت تقلید کمتر نیست، تعجب نکنید. مقامی است در همان حد.» (1)
مقدمه
قدرت بیان و سخن گفتن از ویژگیهای انسان و شاخص امتیاز او از حیوانات است و خداوند، این نیرو را در خلقت او نهاده است. «خلق الانسان علمه البیان» ؛ (2) «انسان را آفرید و بیان را به او آموخت.»
خطابه، برانگیختن افراد است نسبت به انجام یک کار یا بازداشتن از یک عمل. از این رو در خطابه باید چنان سخن گفت که مخاطبین برانگیخته شوند و دارای انگیزه عمل یا ترک عمل گردند. از این روست که خطابه و فن سخنرانی یک هنر است.
امیر مۆمنان علی علیه السلام که امام سخن و قلم و سالار اهل بلاغت بود، خطبه‌های نافذ و موثرش چنان دگرگون ساز و در اوج بود که به اعجاز شباهت داشت و درباره سخن او گفته شده که پایین‌تر از کلام خداوند و برتر از کلام بشر است و انسانهای بی شماری روش سخنوری و نگارش را از او آموختند. (3) در این نوشتار برآنیم تا از زبان «امام بیان و سخن» به عدد چهارده ستاره پر فروغ - که آسمان دلها را نورافشانی کردند و پیام الهی را به جانهای تشنه معارف رساندند - از چهارده عامل و ویژگی سخن بگوییم که باعث موفقیت یک مبلغ در عرصه تبلیغ دین و معارف اهل بیت علیهم السلام می‌شود.
1 - شناخت و ایمان به هدف
داشتن هدف در زندگی جزء لوازم اصلی حیات سعادتمندانه و معنادار است، انسان زمانی به امنیت و آرامش خاطر دست می‌یابد که افق روشنی برای آینده خود ترسیم کند و با انگیزه رضایت درونی برای رسیدن به آنچه که در آن افق مد نظر دارد، تلاش کند.
یک مبلغ باید نسبت به راهی که انتخاب کرده - که همان هدف اوست - آگاهی کامل داشته باشد؛ به سخن دیگر باید هدف را خوب بشناسد و با شناخت در راهی که انتخاب کرده، تلاش کند و انسانها را با آگاهی به صراط مستقیم الهی دعوت کند که «العامل بالعلم کالسائر علی الطریق الواضح؛ (4) کسی که از روی آگاهی عمل می‌کند، همچون رهروی است که در جاده روشن قدم برمی دارد.»
برای رسیدن به هدف همیشه موانعی سر راه قرار می‌گیرد. یک مبلغ موفق باید مۆمن به هدف باشد، به طوری که هیچ چیز و هیچ کس، توان مقابله و مانع تراشی را برای انحراف از مسیر و هدف نداشته باشد. چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله با ایمانی که به هدف خویش داشت، فرمود: «اگر خورشید را در دست راست و ماه را در دست چپم قرار دهید، حاضر به کنار گذاشتن هدف نیستم.» (5)
یک مبلغ نیز باید با ایمان به هدف خویش، راه پیامبرصلی الله علیه وآله را با همان قوت و قدرت در پیش گیرد و با الگو قرار دادن رسول خاتم صلی الله علیه وآله - که رسالتش تبلیغ دین الهی بود - دین خدا را تبلیغ کند. علی علیه السلام - که خود اولین مبلغ اعزامی به یمن بود - در این باره می‌فرماید: «انظروا اهل بیت نبیکم فالزموا سمتهم واتبعوا اثرهم فلن یخرجوکم من هدی ولن یعیدوکم فی ردی فان لبدوا فلبدوا وان نهضوا فانهضوا ولا تسبقوهم فتضلوا ولا تتاخروا عنهم فتهلکوا؛ (6)
به اهل بیت پیامبرتان بنگرید. از آن سمت که آنها گام برمی دارند، منحرف نشوید و قدم به جای قدمشان بگذارید. آنها هرگز شما را از جاده هدایت بیرون نمی‌برند و به پستی و هلاکت بازنمی گردانند. اگر سکوت کردند، سکوت کنید و اگر قیام کردند، قیام کنید. از آنها پیشی نگیرید که گمراه می‌شوید، از آنان عقب نمانید که هلاک می‌گردید.»
یکی از آفات کار تبلیغی خصوصا برای کسانی که در محل تبلیغ مستقر و یا در هجرت بلند مدت به وظیفه خویش عمل می‌کنند، گم کردن هدف یا دنبال کردن اهداف متعدد در منطقه است. یک مبلغ که کارش نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام است، نباید خود را درگیر کارهای دیگر کند یا در کنار کار تبلیغی به کارهای دیگر مشغول شود؛ به طوری که تبلیغ دین جزء اهداف ثانوی شمرده شود.
حضرت علی علیه السلام در ضمن توصیه‌ای به چنین افرادی که دنبال اهداف متعددی هستند، فرمودند: «من اوما الی متفاوت خذلته الحیل؛ (7) کسی که به کارهای مختلف بپردازد، حیله‌ها او را خار می‌کند.» اگر ما وظیفه و هدفی جز تبلیغ دین نداریم و اگر هر روز دشمنان اسلام به بهانه‌های مختلف با شگردهای رنگارنگ، سعی در خاموش کردن نور دین با القای شبهات در بین نسل جوان و تشکیک در مبانی دینی و آلوده کردن فضای ایران اسلامی دارند، باید عالی‌ترین هدفمان نابودی باطل و پایداری حق باشد. چنان که حضرت علی علیه السلام در نامه‌ای به عبدالله بن عباس فرمودند:".. ولکن اطفاء باطل او احیاء حق؛ (8) [باید بهترین امور نزد تو] خاموش کردن باطل یا زنده کردن حق باشد."
و چه زیبا فرمود عزیز حکیم که «یریدون لیطفۆوا نور الله بافواههم والله متم نوره ولو کره الکافرون» ؛ «آنها می‌خواهند نور خدا را با دهانهای خود خاموش کنند؛ ولی خدا نور خود را کامل می‌کند. هر چند کافران خوش نداشته باشند.»
2 - آگاهی
آگاهی دادن به شنوندگان وظیفه یک مبلغ است. با توجه به ترکیب جمعیتی جامعه اسلامی امروز ما که اکثر آنان را جوانان تحصیل کرده تشکیل می‌دهند، یک مبلغ باید همواره بر معلومات و اطلاعات اسلامی خود بیافزاید و خود را هیچ وقت بی نیاز از مطالعه نداند. چرا که علی علیه السلام توصیه فرمودند که باید سخن را با آگاهی بیان کرد که: «لا تقل ما لا تعلم؛ (9) پیرامون چیزی که آگاهی کامل نداری، سخن مگو.»
قبل از آن که فرصتها از دست برود، باید به اندوختن دانش اهتمام کرد و دانش دین را باید از مکتب حیاتبخش اهل بیت علیهم السلام فراگرفت. حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «فبادروا العلم من قبل تصویح نبته ومن قبل ان تشغلوا بانفسکم عن مستثار العلم من عند اهله؛ (10) پس در فراگیری علم و دانش از اهل آن پیش از آن که درختش بخشکد و پیش از آن که از معدن علم به خود مشغول شوید، تلاش کنید.»
یک مبلغ توانا علاوه بر اطلاعات دینی، در کارهای اجتماعی، سیاسی و عمرانی نیز باید دارای اطلاعات و آگاهی باشد. چرا که انجام دادن برخی از این کارها که گاهی بر مبلغ نیز لازم می‌شود، بدون آگاهی لازم، سیر در بیراهه است و برازنده یک مبلغ نیست.
با توجه به شرایط زمانی، و هجمه و تبلیغات سوء دشمنان علیه نظام مقدس اسلامی - که متاسفانه گاه در لباس خودیها صورت می‌گیرد - ضروری است یک مبلغ موفق چون مولای خویش از مسائل سیاسی روز، آگاهی کافی داشته باشد که حضرتش فرمودند: «والله لا اکون کالضبع تنام علی طول اللدم حتی یصل الیها طالبها ویختلها راصدها؛ (12) به خدا سوگند مانند کفتار نیستم که به خاطر صدای شکارچیان [سر در لانه خود فرو برده و] می‌خوابد تا طلب کننده‌اش به او برسد و دستگیر کننده‌اش به او نیرنگ بزند.» یعنی، از آگاهی لازم برخوردارم و هرگز غافلگیر نمی‌شوم.
3 - پیشگامی در عمل
یکی از مهمترین وظایف مبلغ، رهبری و هدایت مردم است و رهبر باید پیشگام دیگران باشد. مبلغ باید در عمل کردن به آنچه تبلیغ می‌کند، یک قدم از دیگران جلو باشد.
علی علیه السلام فرمودند: «من نصب نفسه للناس اماما فلیبدا بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره؛ (13) هر کس خود را امام و رهبر مردم قرار دهد، قبل از تعلیم دیگران باید خود را تعلیم دهد.»
کسی که امام علی علیه السلام را در کار تبلیغی برای خود الگو قرار می‌دهد، باید بداند که امام علیه السلام در آنچه بدان سفارش می‌کرد، خود پیشگام و پیشقدم بود و در همه صحنه‌ها چون چراغی روشنایی می‌بخشید. خود درباره پیشگامی خویش فرمودند: «ونطقت حین تعتعوا ومضیت بنور الله حین وقفوا وکنت اخفضهم صوتا واعلاهم فوتا فطرت بعنانها واستبددت برهانها کالجبل لاتحرکه القواصف ولا تزیله العواصف لم یکن لاحد ف ی مهمز ولا لقائل فی مغمز؛ (14) و همان زمان که همه لب فرو بسته بودند، من سخن می‌گفتم و آن وقت که همه توقف کرده بودند، من با [راهنمایی] نور خدا به راه افتادم. صدایم از همه آهسته‌تر اما از همه پیشگامتر بودم. زمام امر را به دست گرفتم و جایزه سبقت در فضایل را بردم. همانند کوهی که تند بادها آن را به حرکت در نمی‌آورد و طوفانها آن را از جای برنمی کند، هیچکس نمی‌توانست عیبی در من بیابد و هیچ سخن چینی جای طعن در من نمی‌یافت.»
4 - ایجاد هماهنگی
از جمله وظایف رهبری اجتماعی، ایجاد هماهنگی و انس و الفت در میان مردم است. چنان که می‌دانیم در هر جامعه‌ای، در شهر یا بخش یا ده، بین بعضی از گروهها و دسته‌ها اختلافاتی وجود دارد. از اختلافات سیاسی و حزبی گرفته تا اختلافات قبیله‌ای و محلی که گاه این اختلافات باعث عقب ماندگی جوامع می‌شوند. مبلغ وظیفه دارد چون یک رهبر با درایت همه این اختلافات را سر و سامان دهد و بدون اینکه خود آلوده به حزب یا قبیله‌ای شود، مردم را به همدیگر پیوند دهد. چونان ریسمانی که دانه‌های تسبیح را به همدیگر نزدیک می‌کند، در حالی که ریسمان بودن خود را حفظ کرده است.
علی علیه السلام درباره جایگاه و نقش رهبری - که مبلغ نیز همان نقش را در جامعه نسبت به شرایط زمانی و مکانی ایفا می‌کند - فرمودند: «ومکان القیم بالامر مکان النظام من الخرز یجمعه ویضمه فان انقطع النظام تفرق الخرز وذهب ثم لم یجتمع بحذافیره ابدا؛ (15) موقعیت زمامدار همچون ریسمانی است که مهره‌ها را در نظام می‌کشد و آنها را جمع کرده، ارتباط می‌بخشد. اگر ریسمان از هم بگسلد، مهره‌ها پراکنده می‌شوند و هر کدام بجایی خواهد رفت و سپس هرگز نتوان همه را جمع آوری نمود [و از نو نظام بخشید] .»
پی نوشت ها:
(1) شهید مطهری، حماسه حسینی، ج 1، ص 347.
(2) الرحمن/3 و 4.
(3) شرح ابن ابی الحدید، ج 1، ص 24، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ه. ق.
(4) نهج البلاغه، خطبه 154.
(5) بحارالانوار، ج 18، ص 182.
(6) نهج البلاغه، خطبه 97.
(7) همان، حکمت 403.
(8) همان، نامه 66.
(9) نهج البلاغه، حکمت 382.
(10) همان، خطبه 105.
(11) شیخ بهایی.
(12) نهج البلاغه، خطبه 6.
(13) همان، حکمت 73.
(14) همان، خطبه 37.
(15) همان، خطبه 146.
تهیه و تنظیم: جواددلاوری، گروه حوزه علمیه تبیان
