روحیه انتقادی ابن ادریس
روحیه‌ی انتقادی ابن ادریس حلی است که باعث می‌شود وی با ایجاد یک انقلاب علمی در فقه شیعه، دوره‌ی پنجم اجتهاد یعنی دوره‌ی توسعه و گسترش استدلال در مباحث اجتهادی را پایه‌گذاری کند و فقه شیعه را از اخباری‌گری به مرحله‌ی بعدی رهنمون سازد.
ابن ادریس در توضیح و بیان شیوهى اجتهادى خود در كتاب السرائر چنین مىگوید:
«به نظر من این كتاب بهترین تألیفى است كه در این فن، صورت گرفته است و این روش، رساترین شیوه در بیان و گویاترین راه از جهت طرح بحث و ارایهى دلیل است كه در آن هرگز راهى براى روایات و اخبار ضعیف نیست. من در این كتاب، تحقیق خود را بر پایهى روش و سبكى تازه بنا نهادم؛ زیرا كشف احكام تنها به یكى از راههاى ذیل ممكن است: یا از راه كتاب خدا، یا سنت متواتر پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله ، یا اجماع و یا دلیل عقل در صورتى كه از سه راه اول امكان دسترسى به احكام شرعى نباشد، آنگاه محققان دینى در مسایل شرعى به دلیل عقل تكیه مىكنند و از آن راه به همهى احكام شرعى و مسایل فقهى آگاهى مىیابند؛ پس باید به آن اعتماد و تكیه كرد و هر كس حجیت آن را انكار كند، به گمراهى رفته و راه در تاریكى پیموده و گفتارى بیرون از محدودهى مذهب به زبان آورده است».[1]
برخى نظرگاهها و فتواهاى ابن ادریس:
1ـ عدم حجیت خبر واحد.
2ـ عدم بطلان روزه با فرو بردن سر در آب.
3ـ عدم طهارت غیر شیعه.
4ـ نجس بودن ولدالزنا؛ اگرچه شیعه باشد.
5ـ باطل نشدن روزه با استفراغ و قى كردن؛ اگرچه عمدى باشد و واجب نشدن كفاره در این صورت.
6ـ جواز مسح محل مرطوب در وضو.
7ـ صحیح نبودن اعتكاف، مگر در مسجد الحرام، مسجد النبى، مسجد كوفه و مسجد مداین.
8ـ جواز ابتدا از انگشتان در شستن اعضاى وضو.[2]
در نهایت می توان نتایج و پیامد هایی را به شرح ذیل برای روش اجتهادی ابن ادریس برشمرد:
1ـ بکار گیری گسترده استدلال در اجتهاد.
2ـ بازگشایی مجدد باب اجتهاد .
3ـ بازنگرى در آرای شیخ طوسی.
4ـ افزایش اعتماد به نفس در فقهای دیگر در جهت عدم خودباختگی در برابر آرای مشهور و آرای بزرگان.
در پایان نظر برخی بزرگان را در مورد ابن ادریس می آوریم؛
قاضی نورالله شوشتری:
«دراشتغال فهم و بلند پروازی، از فخر الدین رازی پیش و در علم فقه و نکته طرازی (پردازی) از محمد بن ادریس شافعی در پیش است. کتاب سرائر که از جمله مصنفات شریفه اوست، در دقت فهم و کثرت او، دلیلی ظاهر و برهانی باهر است و او را بر تصانیف شیخ اجل ابو جعفر طوسی، ابحاث بسیار است و در اکثر مسایل فقهی او را خلافی یا اعتراضی و یا استدراکی هست.»[3]
محدث نوری:
«ابو عبدالله محمد بن احمد بن ادریس عجلی حلی عالم بزرگوار و معروفی است که بزرگان فقها در اجازههای خود به عظمت مقام علمی، فهم و دقت او اعتراف کردهاند و او را ستودهاند.»[4]
یوسف بحرانی:
«شیخ فقیه و اصولی خالص و مجتهدی صرف و او اولین فردی بود که باب طعن (منظور از طعن، عبارت است از انتقاد سخت و تندی که ابن ادریس نسبت به شیخ طوسی بیان داشته است.) بر شیخ طوسی را گشود.»[5]
سید محمدباقر صدر:
«در نگاهی گذرا این مقارنه و تطبیق دست یازیده و یادآوری کردهاند که سرائر ابن ادریس در بکارگیری قواعد اصولی و تکیه بر مبانی استنباط و نیز بهرهگیری قواعد اصول و تکیه بر مبانی استنباط و نیز بهرهگیری از استدلال و توسع در احتجاج، بر مبسوط شیخ الطائفة برتری دارد.»[6]
پی نوشت ها:
[1] ابن ادریس، السرائر، ج1، ص47.
[2] ادوار اجتهاد، ص 282؛ ریحانة الادب، ص 378؛ السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ابن جعفر بن منصور بن احمد بن ادریس حلی، ص 27.
[3] مجالس المۆمنین، قاضی نورالله شوشتری، ص 569.
[4] فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ص 109.
[5] لۆلۆة البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، شیخ یوسف بحرانی، ص 276.
[6] آینه پژوهش، سال اول، ش 4، ص 24.
منابع:
مجالس المۆمنین، قاضی نورالله شوشتری
فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی
ادوار اجتهاد، ص 282؛ ریحانة الادب ابن ادریس، السرائر
تهیه وفرآوری:احمد اولیایی-گروه حوزه علمیه تبیان
