تبیان، دستیار زندگی
معجزه عطار در این اثر و سایر آثارش، زبان ساده و شیوای اوست. عطار عمیق ترین مسایل عرفانی را با ساده ترین زبان بیان می کند.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

الهی نامه نامِ این نهادم

(بخش سوم)


معجزه عطار در این اثر و سایر آثارش، زبان ساده و شیوای اوست. عطار عمیق ترین مسایل عرفانی را با ساده ترین زبان بیان می کند.

الهــی فضــل خود را یــار ما کن              ز رحمت یک نظر در کار ما کن

 که تا مطلــوب جانم حــاصل آیــد              مــگر قولــم قـــبول یــک دل آید

اگر یک دل شود زین شعر خشنود             مرادِ جــان بــرآید کــام دل زود

(الهی نامه، صفحه 405)
الهی نامه نامِ این نهادم

یکی از هنرهای عطار بیان کردن موضوعی مهم در قالب داستانی شیرین و آموزنده است. اینکه بتوانی داستانی را در قالب نظم بسرایی بسیار مهم است، اما مهمتر از آن، داشتن ذهنی است خلاق که داستان را یکنواخت و خسته کننده به پایان نرساند. هنر عطار در این است که علاوه بر اینکه داستان را بسیار زیبا و با بیانی شیرین عنوان می کند، مسایل عمیق عرفانی و اخلاقی را داخل آن گنجانده و به گوش مخاطب می رساند.

در این مقاله کتاب الهی نامه را تمام کرده و به بررسی آن می پردازیم.

قسمت پایانی کتاب الهی نامه با این ابیات آغاز می گردد:

سخن گر برتر از عرش مجید است              فروتر پایه شعر فرید است

ز عالم های علوی یک مجاهز                    نگوید آنچه ما گفتیم هرگز

رسانیدم سخن تا جایگاهی                         که کس را نیست آنجا هیچ راهی

در این ابیات عطار درباره شعر خود صحبت و اینطور عنوان می کند که تا به حال هیچ کس آنچه را او در شعرش آورده بیان نکرده و معتقد است که:

چو شعر من همه توحید پاک است                 اگر در خلد برخوانی چه باک است؟

سپس نام کتاب را اینگونه بیان می کند:

در گنج الهی برگشادم                 الهی نامه نامِ این نهادم

بزرگانی که در هفت آسمانند         الهی نامه عطار خوانند

او معتقد است که تنها به واسطه فضل و رحمت الهی است که توانسته چنین کتابی را بسراید و تمام مطالبی که در این کتاب آورده، از عالم غیب به او الهام شده است.

به هر نو ساعتم جانی فرستد               ز غیبم هر نفس خوانی فرستد

چو من از غیب روزی خواره باشم        چرا در بند هر بیچاره باشم

آنگاه بیست حکایت زیبا می آورد و پس از آن در نعت حضرت رسول ابیاتی را بیان می کند:

ثنایی گو برِ ارباب بینش                          سزای صدر و بدر آفرینش

محمد آنکه نور جسم و جان است                گزین و مهتر پیغمبران است

***

حبیبِ خالق بی چون اکبر                        درون جزو و کل او شاه و سرور

ز نورش ذره ای خورشید و ماه است           همه ذرات را پشت و پناه است

و پس از آن درباره معراج حضرت صحبت می کند:

شبی آمد برش جبریل خرم                      که هان آگاه باش ای صدر عالم

از این تاریک دان خیز و گذر کن             به دارالملک ربانی سفر کن

به سوی لامکان امشب قدم زن                 بگیر آن حلقه را و بر حرم زن

و کتاب را با حکایتی از "اکافی" که درباره معراج حضرت رسول است به پایان می برد.

یکی دیگر از خصوصیات عطار، استفاده از حکایات بیشمار در آثارش است به طوری که تنها در کتاب الهی نامه 260 حکایت کوتاه و بلند می آورد. عطار هر کجای داستان اصلی، قصد تاکید بر موضوعی را دارد، به وسیله حکایات مختلف آن موضوع را عنوان می کند

کتاب الهی نامه یکی از زیباترین آثار عطار و ادبیات فارسی است که از قرن 6 هجری برای ما به یادگار مانده است. معجزه عطار در این اثر و سایر آثارش، زبان ساده و شیوای اوست. عطار عمیق ترین مسایل عرفانی را با ساده ترین زبان بیان می کند.

یکی دیگر از خصوصیات عطار، استفاده از حکایات بیشمار در آثارش است به طوری که تنها در کتاب الهی نامه 260 حکایت کوتاه و بلند می آورد. عطار هر کجای داستان اصلی، قصد تاکید بر موضوعی را دارد، به وسیله حکایات مختلف آن موضوع را عنوان می کند. این یکی از زیباترین خصوصیات آثار اوست، چرا که خواننده با مطالعه هر یک از آثارش نه تنها با یک موضوع مهم و کلیدی درباره حقیقت هستی روبرو می شود، بلکه به واسطه عنوان حکایات مختلف با شخصیت های مهم عرفانی، تاریخی و اجتماعی و همچنین با برخی آداب و رسوم، طرز فکر و اندیشه قرن 6 هجری نیز آشنا می گردد.

بسیاری از بزرگان عرفان معتقدند که برای رسیدن به حقیقت باید از دو مرحله شریعت و طریقت گذشت تا به حقیقت رسید. مفسرین آثار ادبی، با بررسی سه اثر الهی نامه، منطق الطیر و مصیبت نامه به این نتیجه رسیده اند که این سه اثر عطار نشان دهنده یک دوره کامل سلوک عرفانی از مرحله شریعت تا حقیقت است. عطار با هوشمندی و زیرکی تمام و در قالب سه داستان جامع و حکایات کوتاه، خواننده را متوجه سه مرحله شریعت، طریقت و حقیقت می گرداند.

الهی نامه منطبق بر مرحله شریعت است. شش پسر نماد نفس اند که هر کدام به  ترتیب، دختر شاه پریان، جادو، جام گیتی نما، آب حیات، انگشتری سلیمان و کیمیا را خواستارند و پدر همان پیر، راهنما و مرادی است که هر سالک برای رسیدن به حقیقت به راهنمایی هایش نیازمند است.

این پیر در هر سه اثر عطار وجود دارد، در داستان الهی نامه با عنوان پادشاه و پدر 6 پسر، در داستان منطق الطیر با  عنوان هدهد که پادشاه مرغان است و در مصیبت نامه با عنوان پیری که مستقیم از جانب حق تعیین شده و سالک فکرت را به سوی حقیقت راهنمایی می کند.

نکته دیگر در مورد داستان الهی نامه این است که با مطالعه مناظره میان پدر و پسران متوجه می شویم که پدر مدام از آنها می خواهد که در این مرحله نمانده و به آرزوهایشان دلخوش نباشند، بلکه یک قدم جلوتر آمده و به دنبال چیزی فراسوی خواسته های زمینی باشند. در این داستان، پادشاه به پسران می آموزد که آرزوهای این جهانی آنها مجازی و بیهوده است و از خواهش های نفسانی آنها ناشی می گردد و آنها را متوجه ترک نفس و حقایق معنوی و ارزشمند می کند تا آرزو و خواسته های آنها را به سوی حقیقت جهت دهد.

عطار در این داستان با حکایات مختلف اشاراتی به دیدار با خویش دارد که در اثر بعدی خود یعنی منطق الطیر به طور کامل و جامع به آن پرداخته است.

در مقالات آینده بر مشهورترین اثرعطار یعنی "منطق الطیر" مروری خواهیم داشت.

آسیه بیاتانی

بخش ادبیات تبیان


منابع:

الهی نامه، فرید الدین عطار نیشابوری، به کوشش حمیدرضا مجدآبادی، نشر پروان

دیدار با سیمرغ، دکتر تقی پورنامداریان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

دریای جان، هلموت ریتر، انتشارات بین المللی الهدی