حاکمیت نظام فردی در قیامت
قیامت در عین حال كه یوم الجمع است، یوم الفصل هم هست. یعنی انسان است و عقیده او، انسان است و اخلاق او، انسان است و اعمال او، انسان است و گذشته او، نه حال و آینده، نه در آینده میتواند كاری انجام بدهد نه در آن روز.
قیامت ظرف ظهور حق است
«وَاتَّقُوا یَوْماً لاَ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَلاَ یُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ تَنْفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلاَ هُمْ یُنْصَرُونَ») آیه 122 بقره)
آنچه كه به عنوان «یوم» و «یومَئذٍ» و «یومئِذٍ» آمده نوعاً ناظر به قیامت است. و آن روزی نیست كه در برابر شب باشد، چون لیل و نهاری نیست، وقتی بساط آسمانها و زمین جمع شد، شمس و قمر كوبیده شد، اینچنین نیست كه شبی باشد در برابر روز، آن روز یعنی ظرف ظهور حق: (ذلك الیوم الحقّ) . نه یك روزی است كه در برابر شب است.
اگر گفته شد: آن روز (عند ربّك كالف سنةٍ ممّا تعدّون) ، یا روزی است كه (خمسین الف سنة) نه یعنی اگر پنجاه هزار سال تمام شد بعد غروب بشود؛ این ناظر به طولانی بودن آن مدّت است. نشانهاش آن است كه برای اهل تقوا همان پنجاه هزار سال به اندازه یك نماز واجب است ، به اندازه یك نماز ظهر است. چهار دقیقه است، ده دقیقه است، روزی نیست كه در مقابلش شب باشد كه اگر این پنجاه هزار سال تمام شد یك ساعت بعد بشود شب. شبی در كار نیست. و آنجا هر نوری هم كه هست مال خود انسان است. اگر انسان نور بود برای همیشه در روز است و اگر نورانی نبود برای همیشه در ظلمت است. اینچنین نیست كه اگر كسی نور نداشت بتواند از نور كسی استفاده كند. پس روزی نیست در برابر شب، او أبد روز است. و این پنجاه هزار سال، ناظر به كثرت و امتداد او است.
قیامت روز سختی برای کافران
قیامت، روزی سنگین و دشوار برای كافران است. این روز برای كافران خیلی سخت است: (علی الكافرین غیر یسیر)، گاهی میفرماید: عسیر است و با عسرت است، گاهی میفرماید: برای كافران آسان نیست، گاهی میفرماید: (فكیف تتقون إن كفرتم یوماً یجعل الولدان شیباً) ؛ ولدان را أشیب میكند، پیر میكند از بس دردناك است یا از بس طولانی است. اینها را به عنوان خطوط كلّی درد آوری آن روز ذكر میكند. بعد میفرماید به اینكه تمام شما به الله برمیگردید: (و اتّقوا یوماً ترجعون فیه الی الله)
خطر آن روز را بازگو میكند كه روزی است طولانی و روزی است كه دردناك است، روز ثقیل است اینها (و یذرون وراءهم یوماً ثقیلاً) كه از او به عنوان روز سنگین یاد میكند و روز رجوع الی الله. آنچه كه مربوط به این آیه است این است كه میفرماید: در این روز پرخطر و طولانی هیچ كسی به فكر أحدی نیست.
خدا فرمود: أحدی نمیتواند مثل من كسی را عذاب كند: (لایعذّب عذابه احد) نه برای آنكه اصل سوزاندن و امثال ذلك در دنیا میسور نیست. بر فرض اگر هم یك آتش پیدا بشود نظیر آتش قیامت ممكن است آن كسی كه در شعله میسوزد خود را با تخیّل باطل قانع كند. ولی در قیامت بر او روشن میشود كه باطل است. و حتّی اجازه عذرخواهی هم به او نمیدهند كه با این اعتذار آن انفعال درونی را كم كند...
قیامت، روز تنهایی انسان است
(و اتّقوا یوماً لاتجزی نفسٌ عن نفسٍ شیئاً)؛ این نكره در سیاق نفی است و مفید عموم، أحدی كار أحدی را انجام نمیدهد، كسی كار كسی را نمیكند. جزاهُ یعنی كفیٰ عنه، از او كفایت نمیكند، چرا؟ برای اینكه هركس گرفتار خودش است. آنكه وارسته نیست باید از خود دفاع كند، آنكه وارسته است بدون أذن خدا مأذون نیست كاری كند.
نظام حاكم در قیامت نظام فردی است نه جمعی
همه شما كه در آن روز جمع میشوید در عین حال كه قیامت یوم الجمع است، یوم الفصل هم هست. همه هستید ولی هر كدام تك و منقطع از دیگری. نظام قیامت نظام فردی است، نه نظام جمعی. مثل دنیا نیست كه با تعاون كار حل بشود. خواه تعاون بر برّ ، خواه تعاون بر إثم. هم تعاون بر برّ در دنیا ممكن است، لذا امر فرمود: (تعاونوا علی البرّ و التقویٰ)، هم تعاون بر إثم ممكن است، لذا نهی فرمود كه (و لاتعاونوا علی الاثم و العدوان) ؛ اگر ممكن نبود كه نهی نمیشد. ولی در قیامت اینچنین نیست.
نظام حاكم بر قیامت نظام فردی است، یعنی انسان است و عقیده او، انسان است و اخلاق او، انسان است و اعمال او، انسان است و گذشته او، نه حال و آینده، نه در آینده میتواند كاری انجام بدهد نه در آن روز؛ انسان است و گذشتههای او كه (یوم تجد كل نفس ما عملت من خیر محضراً)
انسان برای خودش هم نمیتواند كار بكند. لذا فرمود: ما اجازه حرف زدن به كسی نمیدهیم. آن را در سوره مباركه هود بیان كرده است. فرمود به اینكه (یوم یأت لاتكلّم نفس الاّ باذنه) ، خب اگر دهان بسته است و انسان مأذون نیست حتّی عذرخواهی بكند پس برای خودش هم نمیتواند كار بكند
عدم وجود كمك عاطفی در قیامت
در یك همچنین روزی خدا فرمود: أحدی نمیتواند مشكل أحدی را حل كند. در دنیا بالاخره انسان میتواند به آسیب دیده كمك برساند ولو در حدّ یك كمك عاطفی. گاهی انسان میتوان مشكل آسیب دیدگان را حل كند، گاهی اگر توان حلّ مشكل ندارد میتواند به آسیب دیده كمك عاطفی كند، یعنی حال او را بپرسد. این احوال پرسی و تفقّد یك دلجویی و كمك عاطفی است. فرمود: در قیامت كمك عاطفی هم نیست، كسی حق ندارد حال كسی را بپرسد: (و لایسئل حمیمٌ حمیماً) ؛ حمیم یعنی دوست گرم. به آن آب جوشان میگویند: آب حمیم. به انسانی كه محبّتش نسبت به دیگری داغ است وگرم میگویند: دوست حمیم. فرمود: دوست گرم و حمیم انسان در آنجا حال انسان را هم نمیپرسد؛ پس كمك عاطفی هم نیست. چرا؟ چون نظام حاكم بر قیامت نظام فردی است و نه جمعی.
قیامت روز منقطع شدن راه اسباب و أنساب
اینكه فرمود: (لاتملك نفس لنفس شیئاً) ، نه یعنی هیچ كسی برای دیگری نمیتواند كار كند؟ گرچه (لاتملك نفسٌ لنفس) فقط همین مقدار را نفی میكند كه كسی نمیتواند برای دیگری كار كند، شاید بتواند برای خودش كار كند. امّا این جمله بعد كه فرمود: (و الأمر یومئذ لله) ، آن را هم نفی میكند؛ یعنی حتّی برای خودش هم نمیتواند كار كند، چون اگر كسی بتواند برای خودش كار بكند آن وقت نظیر دنیا خواهد بود: (تقطّعت بهم الاسباب) یا (فلا أنساب بینهم) مطرح نیست. گرچه (لاتملك نفسٌ لنفس شیئاً) فقط همین مقدار را نفی میكند كه كسی نمیتواند برای دیگری كار كند. شاید بتواند برای خود كار كند. این را نفی نمیكند. امّا این جمله بعد آیه كه فرمود: (و الأمر یومئذ لله)؛ مطلق امر مال خداست.
معلوم میشود انسان برای خودش هم نمیتواند كار بكند. لذا فرمود: ما اجازه حرف زدن به كسی نمیدهیم. آن را در سوره مباركه هود بیان كرده است. فرمود به اینكه (یوم یأت لاتكلّم نفس الاّ باذنه) ، خب اگر دهان بسته است و انسان مأذون نیست حتّی عذرخواهی بكند پس برای خودش هم نمیتواند كار بكند.
عدم اذن بر اعتذار و كاستن از انفعال درونی
فرمود: (ولایۆذن لهم فیعتذرون) ، گاهی انسان تبهكار اگر عذرخواهی بكند، لااقل خود را سبك میكند. فرمود: ما اجازه اعتذار هم نمیدهیم. باید همین شرم باشد. چون انسان تبهكار اگر قدرت داشته باشد و عذرخواهی كند، یك مقدار لااقل با این اعتراف آن انفعال درونی را كم میكند، فرمود: ما به اینها اجازه اعتذار هم نمیدهیم كه آن شرم كم بشود: (لایۆذن لهم فیعتذرون) لذا هم با آن خزی و شرم درونی هستند و هم با آتش بیرونی. اجازه عذرخواهی هم به كسی نمیدهند. چون در دنیا (معذرة الی ربّكم) به نصاب رسیده است، چه اجازه عذرخواهی بدهد. پس هیچ عاملی كه ازعذاب انسان بكاهد در آنجا نیست.
نظام حاكم بر قیامت نظام فردی است، یعنی انسان است و عقیده او، انسان است و اخلاق او، انسان است و اعمال او، انسان است و گذشته او، نه حال و آینده، نه در آینده میتواند كاری انجام بدهد نه در آنروز؛ انسان است و گذشتههای او كه (یوم تجد كل نفس ما عملت من خیر محضراً)
فرق عذاب دنیوی و اخروی
در دنیا ممكن است كسی به بدترین وجه عذاب بشود، ولی روی تحقیقی كه دارد یا روی تخیّل باطلی كه دارد از آن عذابش بكاهد. بیان ذٰلك این است كه یك وقت كسی را در آن كانال آتش نظیر اصحاب أخدود میسوزانند یا نظیر رزمندههایمان كه در بین دو صف از آتش. محترق میشوند؛ اینها عذاب احساس نمیكنند، یا اگر هم عذاب احساس بكنند چون مطمئنند كه أحدی الحسنیین است بر اینها گواراست. یا اگر كسی گرفتار تخیّل باطل شد، خیال میكند كه جزء سلحشور تاریخ خواهد شد و در آینده از او به عظمت یاد میكنند همین خیال ممكن است از عذاب او بكاهد.
یا یك كسی كه در اثر تباهی دل خود را مُحِق میپندارد وقتی هم كه اعدام میشود آن رنج اعدام را با گوارایی تحمّل كند به این خیال باطل كه آینده تاریخ حكم میكند. بعداً مثلاً از ما به عنوان یك قهرمان تاریخ میسازند. بنابراین عذابها در دنیا با این خیال های باطل یا با آن ایمان های حق قابل تخفیف است. ولی در قیامت اگر كسی را عذاب میكنند معلوم میشود كه او بیّن الغیّ است، یعنی بطلان او روشن میشود، به آیندهای امید ندارد. لذا اگر میسوزد، درون و بیرون او میسوزد. لذا خدا فرمود: أحدی نمیتواند مثل من كسی را عذاب كند: (لایعذّب عذابه احد) نه برای آنكه اصل سوزاندن و امثال ذلك در دنیا میسور نیست. بر فرض اگر هم یك آتش پیدا بشود نظیر آتش قیامت ممكن است آن كسی كه در شعله میسوزد خود را با تخیّل باطل قانع كند. ولی در قیامت بر او روشن میشود كه باطل است. و حتّی اجازه عذرخواهی هم به او نمیدهند كه با این اعتذار آن انفعال درونی را كم كند...
بخش قرآن تبیان
منبع: بیانات آیت الله جوادی آملی در سایت مشرق