اهمیت حق و حقوق ایتام در قرآن
قرآن درباره حفظ حقوق یتیم و مراعات حال او و رسیدگی و تكفّل امور یتیمان سفارش فراوان كرده است. ولی چون احتمال لغزش مالی و سوء استفاده كردن از اموال یتیمان بسیار است، لذا هشدار بیشتری لازم است، به گونه ای كه از نزدیك شدن به آن نیز نهی شده و تصرّف ظالمانه در اموال یتیمان، خوردن آتش شمرده شده است...
آیه 34 سوره اسراء «وَلَا تَقْرَبُواْ مَالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولاً »
و به مال یتیم، جز به بهترین راه (كه به نفع یتیم باشد) نزدیك نشوید، تا آنكه به حدّ بلوغ و رشدش برسد (آنگاه اموالش را به او بر می گردانید) .
و به پیمان وفا كنید، كه (در قیامت) از عهد و پیمان سۆال خواهد شد.
نكته ها:
كلمه ی «اَشُدّ» از «شَدّ»، به معنای استحكام و رشد است در اینجا منظور مرحله ی رشد یتیم و استحكام جسمی و روحی در حفظ اموالش می باشد.
قرآن درباره حفظ حقوق یتیم و مراعات حال او و رسیدگی و تكفّل امور یتیمان سفارش فراوان كرده است. ولی چون احتمال لغزش مالی و سوء استفاده كردن از اموال یتیمان بسیار است، لذا هشدار بیشتری لازم است، به گونه ای كه از نزدیك شدن به آن نیز نهی شده و تصرّف ظالمانه در اموال یتیمان، خوردن آتش شمرده شده است. [1]
وقتی این آیه نازل شد، مسلمانان از حضور بر سر سفره ی ایتام كناره گرفتند و آنان را منزوی ساختند. آیه ی دیگری نازل شد كه مراد از نزدیک نشدن، سوءاستفاده است، والاّ افراد مصلح نباید به بهانه ی تقوا، یتیمان را رها كنند. «و ان تخالطوهم فاخوانكم واللّه یعلم المفسد من المصلح» [2]
در حدیث می خوانیم: مراد از عهد و پیمانی كه مورد سۆال است، محبّت و دوستی و اطاعت از علیّ علیه السلام است.[3]
پیام ها:
1- اسلام، پشتیبان محرومان، ضعیفان و یتیمان است. «لاتقربوا مال الیتیم»
2- هر جا احتمال سوءاستفاده باشد، باید بیشتر سفارش كرد. [4] «لا تقربوا مال الیتیم»
3- كودكان، حقّ مالكیّت دارند. «مال الیتیم»
4- جاذبه ی مال به قدری زیاد است كه نزدیک شدن به آن هم گاهی گناه و حرمت را در پی دارد. «و لا تقربوا مال. . . »
5- ارث یكی از اسباب مالكیّت است. «مال الیتیم»
مسائل داد وستد و رعایت حقوق مردم در معاملات، چنان مهم است كه قرآن بارها بر آن تأكید كرده وبزرگ ترین آیه قرآن، مربوط به آن و سوره ای به نام «مطففّین» (كم فروشان) نام نهاده شده است. اوّلین دعوت بعضی پیامبران، همچون شعیب علیه السلام نیز ترك كم فروشی بوده است
6- تصرّف در مال یتیم مشروط به رعایت بالاترین و پرثمرترین شیوه هاست. (اگر منافع یتیم در گردش مال اوست، باید آن را به كار انداخت، نه آنكه بی تفاوت ماند. ) «لاتقربوا. . . الاّ بالّتی هی احسن»
7- در تصمیم گیری های مالی، باید منافع و مصالح یتیمان مراعات شود. «الاّ بالّتی هی احسن»
8- تصرّف نابجا و حیف و میل اموال یتیمان، ممنوع است. «لاتقربوا. . . الاّ بالّتی هی احسن»
9- زمان واگذاری مال یتیم به خود او، وقتی است كه به بلوغ فكری و اقتصادی و جسمی برسد. «حتّی یبلغ اشدّه»
10- به پیمان ها- هرچه و با هر كه باشد- وفادار باشیم. «اوفوا بالعهد»
11- توجّه به مسئولیّت، انسان را از گناه باز می دارد. «اِنّ العهد كان مسئولا»
آیه 35سوره اسراء « وَ أَوْفُواْ الْكَیْلَ إِذَا كِلْتُمْ وَزِنُواْ بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِیمِ ذَلِكَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً»
و چون با پیمانه داد و ستد كنید، پیمانه را تمام دهید و با ترازوی درست وزن كنید كه این بهتر و سرانجامش نیكوتر است.
نكته ها:
«قِسطاس» ، از تركیب دو كلمه ی «قِسط» به معنای عدل و «طاس» به معنای كفه ی ترازو می باشد. [5] در حدیث آمده است: امام معصوم، نمونه و مصداق «قسطاس مستقیم» در جامعه ی اسلامی است. [6]
مسائل داد وستد و رعایت حقوق مردم در معاملات، چنان مهم است كه قرآن بارها بر آن تأكید كرده وبزرگ ترین آیه قرآن، [7] مربوط به آن و سوره ای به نام «مطففّین» (كم فروشان) نام نهاده شده است. اوّلین دعوت بعضی پیامبران، همچون شعیب علیه السلام نیز ترك كم فروشی بوده است. [8]
جاذبه ی مال به قدری زیاد است كه نزدیک شدن به آن هم گاهی گناه و حرمت را در پی دارد. «و لا تقربوا مال. . . »
پیام ها:
1- بازار مسلمانان، باید از تقلّب و كم فروشی دور و فروشنده باید امین، دقیق، درستكار و با حساب و كتاب باشد. «اوفوا الكیل»
2- ایفای كیل و پیمانه ی صحیح، از نمونه های وفای به پیمان است (كه در آیه ی قبل گذشت) ، زیرا معامله، نوعی تعهّد است. «اوفوا بالعهد. . . اوفوا الكیل»
3- ترازو و وسایل سنجش و محاسبات تجاری، باید سالم و دقیق باشد. «وزنوا بالقسطاس المستقیم»
4- دقّت در ترازو، وزن و محاسبات، عامل خیر وبركت است و كم فروشی، خیر و بركت را می برد. «ذلك خیرٌ»
5- فلسفه ی فرمان های الهی، خیر خود انسان هاست. «اوفوا، زنوا. . . ذلك خیر»
6- درستكاری اقتصادی، برتر از دارایی و كسب مال از راه كم فروشی است. نتیجه دادوستد درست و رعایت حقوق مردم، به خود انسان باز می گردد، چون ایجاد اعتماد می كند، ولی كم فروشی و نادرست بودن میزان و حساب، جامعه را به فساد مالی و سلب اعتماد می كشاند. پس پایان و پیامد خوب، در گرو درستكاری است. «ذلك خیر»
7- كسب و كار صحیح، موجب خوش عاقبتی است. «احسن
تأویلاً» (كم فروش گرچه به سود موّقت می رسد، ولی از دست دادن اعتبار دنیوی، نابسامانی اقتصادی و روانی جامعه و فراهم شدن عذاب اخروی، كار او را بدفرجام می كند. )
پی نوشت ها :
[1] . نساء، 10
[2] . بقره، 220
[3] . بحار، ج 24، ص 187
[4] . به همین دلیل، حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه، در مورد رعایت حقوق اجیر، كشاورز، زن و یتیم، سفارش بیشتری كرده است. مانند: «اللّه اللّه فی الایتام» نهج البلاغه، نامه 47
[5] . تفسیر المیزان
[6] . بحار، ج 24، ص 187
[7] . بقره، 282
[8] . شعراء، 181- 183
بخش قرآن تبیان
منبع: پایگاه درس هایی از قرآن
