آبادگران چه کسانی هستند؟
قرآن كریم فرمان آباد كردن زمین را به بشر داده و از او به جدّ خواسته در آبادانی زمین بكوشد. انسان با ایمان هرگز به خود اجازه نمی‌دهد کاری انجام دهد که منجر به وارد شدن آسیب به زمین گردد و همواره در تلاش است به گونه‌ای به آبادانی هر چه بهتر آن کمک کند.
قرآن كریم درباره آبادكردن مراكز مذهبی می‌فرماید: «إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالیَوْمِ الآخِرِ» (توبه/ 18)؛ چنان‌كه انسان‌های مۆمن توفیق آبادانی مراكز مذهبی را دارند، توفیق آبادانی زمین را نیز از دست نمی‌دهند؛ در حاکی که حاكمان بی‌ایمان و سردمداران مستكبر، جامعه را به فساد می‌كشانند؛ نه تنها انسان بلكه موجودات زنده دریایی و صحرایی نیز از فساد آنان در امان نمانده است: «إِنَّ المُلُوكَ إِذَا دَخَلُوا قَرْیَه أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّه أَهْلِهَا أَذِلَّه» (نمل/ 34)، «وَإِذَا تَوَلَّی سَعَی فِی الأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِكَ الحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ یُحِبُّ الفَسَادَ». (بقره/ 205)
همچنان كه در مقابل عامران مسجد كسانی هستند كه مانع عمارت مساجد می‌شوند «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللّهِ أَنْ یُذْكَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعَی فِی خَرَابِهَا»(بقره/ 114)، در برابر آبادگران زمین نیز عدّه‌ای در صدد تخریب محیط زیست و فساد در روی زمین هستند.
توصیه اسلام به بهره‌گیری از منابع طبیعی
قرآن كریم گاهی با بیان «وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ» (جمعه/ 10) و زمانی با عبارت «فَامْشُوا فِی مَنَاكِبَها» (ملك/15)، انسان را به بهره‌گیری از منابع طبیعی فراخوانده می‌فرماید: روی دوش زمین راه بروید و روزی بگیرید. لازمه این فرمان، تلاش برای استخراج معادن، كشاورزی، ... و بهره‌گیری هرچه بهتر از مواد خام طبیعت است.
امتثال این دستور الهی كار آسانی نیست، بلكه نیاز به تلاش و همت جدی دارد. این سفره گسترده نعم الهی در صحرا و دریا و در اعماق كوه‌ها برای بشر پهن شده و انسان باید با تلاش خویش از آنها بهره‌مند شود.
خداوند قبل از خلقت انسان همه نعمتهای لازم جهت زندگی را آفرید و چنین نبود كه انسان ابتدا آفریده شود سپس برای رفع نیاز او موجودات دیگر خلق شوند. فرمان تلاش در روی زمین و آبادكردن آن را بیان كرد و فرمود: شما حركت كنید، «ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ» (عبس/ 20)؛ ما راه را برای شما آسان می‌كنیم.
آنچه مهم است اینكه همه موجودات مسخر انسان هستند، از این جهت لازم است به نحو احسن از این نعمتهای الهی بهره‌برداری شود كه در غیر این صورت كفران نعمت است
ضرورت بهره‌وری بهینه از منابع طبیعی
خدای سبحان موجودات را در تسخیر انسان قرار داد؛ نه به آن معنا كه خود انسان آنها را تسخیر كند، بلكه خداوند آنها را برای بشر مسخر قرار داد؛ چنان‌كه می‌فرماید: «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالأَرْضَ وَأَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَّكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الفُلْكَ لِتَجْرِیَ فِی البَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الأَنْهَار وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالقَمَرَ دَائِبَیْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ» (ابراهیم/آیات 32 و 33)
در این آیات كلمه «سَخَّر» چهار بار تكرار شده است و ضمیر خطاب «لَكُمُ» نیز چندین بار تكرار شده است. هر چند واژه «تسخیر» مفهوم جامع ذهنی دارد ولی تسخیر شمس و قمر با تسخیر لیل و نهار متفاوت است؛ همچنان كه تسخیر بحر با تسخیر نهر متفاوت است. بنابراین هر یك از مخلوقات الهی؛ هم وجودشان با دیگری تفاوت دارد و هم تسخیر آنها، از این جهت بهره‌برداری از آنها نیز متفاوت خواهد بود.
ولی آنچه مهم است اینكه همه موجودات مسخر انسان هستند، از این جهت لازم است به نحو احسن از این نعمتهای الهی بهره‌برداری شود كه در غیر این صورت كفران نعمت است.
یكی از نعمتهای خدادادی دریا است. اگر انسان استفاده ابتدایی از آن بكند، او با سایر موجودات آبزی و پرندگان دریایی در استفاده از دریا یكسان است و تسخیر آن مصداق ندارد. اگر انسان افزون از استفاده از آب دریا و كشتیرانی، در دریای نعمتهای الهی غواصی كند و از عمق دریا تا فضای درون و بیرون آن به تحقیق علمی بپردازد و معادن دریایی و سرمایه‌های موجود در دریا را شناسایی و به بشر عرضه كند، آنگاه می‌توان گفت از دریای تسخیر شده استفاده صحیح كرده است؛ چنان‌كه اگر تنها از روشنایی و گرمای خورشید استفاده كند، تفاوتی میان انسان و دیگر موجودات زنده ـ اعم از حیوانات و نباتات ـ در استفاده از خورشید نخواهد بود، كسی می‌تواند ادّعا كند كه از نعمت خورشید به خوبی استفاده كرده و به آیه «سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْس» عمل كرده است كه انواع استفاده‌های مفید و منافع زیست محیطی آن را شناسایی كرده در اختیار بشریت قرار دهد.
اگر تنها به استفاده ابتدایی از نعمتهای الهی بسنده شود و مسخر بودن موجودات برای انسان نادیده گرفته شود و از مخلوقات الهی به طور شایسته بهره‌مند نشود، كفران نعمت كرده است
زمین را نیز خداوند مسخر انسان قرار داد تا به راحتی توان زندگی روی آن را داشته باشد؛ برای كشاورزی بتواند آن را شخم زده و برای استخراج معادن و كاوش‌های علمی در رشته‌های مختلف خاك‌شناسی و معدن‌شناسی بتواند حفاری‌های عمیق كند و همچنین برای شناخت گسل‌ها و مناطق زلزله‌خیز به تحقیق عمقی زمین بپردازد تا مردم از زندگی مرفه و امنی برخوردار شوند ولی اگر استفاده از زمین تنها در حد ساختن آشیانه و زندگی عادی باشد، دیگر حیوانات نیز چنین بهره‌مندی را دارند. همچنان كه انسان به عمق زمین می‌رود و نفت و گاز و دیگر منابع زیرزمینی را استخراج می‌كند باید از فضا و موجودات آن نیز بهره‌برداری مناسب كند.
اگر تنها به استفاده ابتدایی از نعمتهای الهی بسنده شود و مسخر بودن موجودات برای انسان نادیده گرفته شود و از مخلوقات الهی به طور شایسته بهره‌مند نشود، كفران نعمت كرده است.
اکثر مردم تنها به بهره‌وری سطحی از محیط زیست دلخوش هستند. به ویژه در ایام تعطیلات این نوع استفاده که اگر همراه با تدبر در آیات الهی باشد ارزشمند است افزایش می‌یابد.
به عنوان نمونه در فصل بهار سفرهای نوروزی زیاد می‌شود و مردم به مسافرت رفته و در کوه و صحرا و جنگل به تفریح و شادی می‌پردازند. در این میان گروهی با ریختن زباله در مراتع، روشن کردن آتش و پاک نکردن بقایای آن، کندن گل‌ها درختان به طبیعت آسیب می‌زند.
در مقابل گروهی دیگر نه تنها در حفظ سلامت محیط زیست تلاش کرده و آن را خانه دوم خویش می‌دانند بلکه به کاشتن درختان و جمع‌آوری زباله‌ها مبادرت می‌ورزند. امید است ما در نیز در شمار گروه دوم بوده و طبیعت را برای خود و فرزندانمان سالم نگهداریم.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش قرآن تبیان
منبع: اسلام و محیط زیست، جوادی آملی، ص 33 تا 36.
