نخستین عمارت به سبک فرنگی
این خانه اعیان‌نشین که به عمارت مستوفی‌الممالک مشهور است، در محله درخونگاه، روزگاری برای خود اسم و رسمی داشت اما امروزه در میان آپارتمان‌های قد و نیم قواره به لوکیشن سریال و فیلم‌ها تبدیل شده است.
در نیمه دوم قرن سیزدهم، ناصرالدین شاه قاجار مهم‌ترین حامی و بانی ساخت بناهای مختلف در تهران بود، به طوری‌كه در خلال سلطنت طولانی و نسبتاً آرام او، باروی هشت ضلعی جدیدی با 12 دروازه و یك میدان مركزی با شكوه به نام میدان توپ‌خانه برای شهر گسترش یافته تهران ساخته شد.
یكی از بناهای این دوره (ناصری)، خانه مستوفی‌الممالك، واقع در داخل حصار غربی است كه از جهات مختلف جای تأمل دارد. عمارت مستوفی‌الممالك متعلق به اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یعنی حدود 110 سال پیش، با سبك و سیاق خاص معماری آن دوره، كه ویژگی آن استفاده از عناصر و بن‌مایه‌های اروپایی است، ساخته شده‌است.
این بنا خانه یكی از اصیل ترین رجال دوران قاجار و پهلوی، یعنی میرزا حسن خان مستوفی‌الممالك، فرزند میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالك، است. میرزا حسن خان مستوفی الممالك، فرزند میرزا یوسف مستوفی‌الممالك و شكر خانم، دختر رئیس یكی از قبایل كرد، یكی از اصیل‌ترین شخصیت‌های تاریخ سیاسی معاصر ایران است و مقام و لقب مستوفی الممالك بیش از یك قرن در خاندان او بوده است.
مستوفی در لغت به معنای حساب‌دار و دفتردار خزانه و در عرف حكومتی وزیر دارایی است. او در پنجم رمضان 1291 ق، در تهران متولد شد. از پنج سالگی زیرنظر معلم سرخانه و زیرنظر محمودخان ملك‌الشعرا تحصیل كرد. مستوفی در سن 60 سالگی درگذشت و جنازه وی در آرامگاه پدرش، خانقاه قلندرشاه، در ونك به خاك سپرده شد.
خانه بی‌نظیر مستوفی در دوره ناصری در سال 1311 هجری قمری با اقتباس از سبک معماری فرانسوی و با تزیینات جزیی از معماری ایرانی در بافت قدیمی تهران ساخته شد. طرح و نقشه عمارت بر اساس کارت پستالی که مستوفی‌الممالک شخصا از پاریس آورده بود، بنا نهاده شد.
باغ و عمارت میرزا حسن خان مستوفی الممالک 60 هزار مترمربع وسعت داشته است و از آنجاست که محله حسن آباد به نام او نامگذاری شده است اما از آن عمارت اشرافی امروزه تنها عمارتی باقی مانده که به احتمال زیاد محل رسمی دیدارها و قرارهای کاری او بوده است. عمارت باقی مانده که در اختیار وزارت فناوری اطلاعات است در محله چال حصار قرار دارد.
عمارت مستوفی الممالک اولین خانه فرنگی ساز در ایران است و به همین دلیل تزئینات آن نیز فرنگی است و از کاشیکاری، ارسی و شیشه های رنگی در آن خبری نیست و به جای آن انواع گچبری فرنگی و همین طور درهای چوبی نقاشی شده را می توان دید.داخل عمارت کاملا دست نخورده باقی مانده و شاید بتوان آن را تنها خانه تاریخی تهران نامید که هیچ دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته است.عمارت یک سرسرا با تزئینات زیبا دارد.
معماری و نمای عمارت
در گذشته بر اساس اسناد، حیاط مشجر و سرسبز بوده که امروزه غیر از درختانی که در حال خشک شدن است، اثری از آن دوران باقی نمانده است. در این حیاط در دوران قاجار حوض بسیار بزرگی وجود داشته که با آب‌نماهای خاصش محوطه باغ را تزیین می‌کرده است. علاوه بر استخر که جانشین حوض شده، گلخانه‌ای خالی و متروک در گوشه فضای بیرونی عمارت قرار دارد. بنای مستوفی‌الممالک که در دل حیاط واقع شده است، دارای دو نمای شمالی و جنوبی است که نمای شمالی خانه دارای چهار ستون مدور در طبقه اول، شش پنجره بزرگ و دری در قسمت وسط و چهار پنجره کوچک مربع شکل جهت نورگیر و زیرزمین و یک در فلزی در وسط عمارت که راه ورود به زیرزمین حوضخانه بوده است.
نمای جنوبی خانه نیز در قسمت طبقه اول دارای 10 ستون کاملا مدور و نیم‌ستون چسبیده به بدنه بنا در دو گوشه و در قسمت پایی یا نمای زیرزمین 12 ستون سنگی قرار دارد که هشت‌تای آن به صورت جفت‌جفت (چهار جفت) است. سقف خانه شیروانی، دارای یک خرپشته و دودکش آجری است. در ورودی عمارت چوبی و دارای آستانه کتیبه‌دار است که با هفت پله مرمرین و دو ستون در بالای آن، شما را وارد سالن مرکزی می‌کند. در دو طرف آستانه ورودی، دو اتاق و دو طرف سالن مرکزی، دو اتاق دیگر و بالای هر دو آن‌ها نیز دو اتاق وجود دارد. این بنا تالارهای متعددی دارد که تالار آینه آن با تزیینات و نقش‌های فراوانش مشهور است.
تالار دیگر این عمارت تالار پروانه نام دارد چرا که سقف کاذب آن تالار به شکل صفحه‌ای شطرنجی تزیین شده و داخل هر مربع از این شطرنج، یک پروانه کاغذی قرار دارد، محل کار، کتابخانه و برگزاری جلسات و کنفرانس در این تالار صورت می‌گرفته است که بعد از مرگ مستوفی‌الممالک، به محل سکونت فرزندانش تبدیل می‌شود. ملحقات نامناسب به کار رفته در بنا، در این چند سال اخیر، متاسفانه زیبایی و هویت آن را خدشه‌دار کرده، جای خالی مجسمه‌ها در حیاط و داخل بنا نیز کاملا مشهود است. تزیینات این عمارت بی‌نظیر، بیشتر به صورت گچ‌بری‌های فرنگی همچنین نقوش برجسته حیوانات افسانه‌ای با سر انسان و بدن شیر، انسان بالدار، فرشته، گل و گلدان، پرندگان و... است.
مجموعه و باغ مستوفی الممالک در تاریخ 25 خرداد 1381 با شمارهء ثبت 5806 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
فراوری: طاهره رشیدی بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
منابع :
1- ایران
2- آفتاب
3- وبلاگ سرزمین من
