چرا قد آرزوها باید کوتاه باشد؟

حضرت علی علیه السلام فرمود: كسى كه آرزوهایش طولانى است كردارش نیز ناپسند است (نهج البلاغة / ترجمه دشتى/ حكمت 36) و این در حالی است که من و شما آروزهای طولانی و بزرگی داریم و امیدا داریم آرزوهایمان محقق گردد. با توجه به این سخن حضرت علیه السلام اعمال ما نیز می‌بایست ناپسند شده باشد، بنابراین توجه و دقت بیشتری در معنای سخن امام نیاز است.

طول امل و اسباب آن

طول امل عبارت است از آرزوهای طولانی و امیدهای بسیار در دنیا و توقع زندگانی در دنیا و بقای در آن.

بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است     به فکر باش که بنیاد عمر بر باد است

و سبب این صفت دو چیز است: یکی جهل و نادانی، چون جاهل بر جوانی خود اعتماد می‌کند و مرگ خود را بعید می‌شمارد. و سبب دوم را می‌توان محبت به دنیا و انس به لذات فانیه دانست زیرا آدمی چون انس به لذات و شهوات گرفت و در دل او دوستی مال و منال و اولاد و عیال و خانه و املاک و ... جای گرفت مفارقت از آنها بر او گران آمده و دل او به زیر بار فکر مردن نمی‌رود.چندی به کامرانی و جمع  اسباب دنیوی می‌پردازد از این رو از آخرت غافل می‌گردد.

فریب آرزو را مخور

امام على «علیه السلام » فرمود: از انجام دادن هر كار اطمینان پیدا كن، و از فریب خوردن آرزوها و امل بپرهیز، و غم فردا را امروز بر خود وارد مكن، كه همّ و غم امروز تو را بس است، و فردا با گرفتاریهایش بر تو وارد خواهد شد. اگر غم فردا را امروز بر خود بار كنى، بر اندوه و رنج خود افزوده‏اى، و خود را واداشته‏اى تا یك روزه چیزهایى را تحمل كنى كه مى‏توانستى در خلال چندین روز تحمل كرد. و بدین گونه است كه اندوه افزون مى‏شود، و كار زیاد، و رنج فراوان؛ و كار كردن، به واسطه دل به آرزوى فردا بستن، كاهش پیدا مى‏كند. لیكن اگر دل خویش از آرزو تهى مى‏كردى، امروز بیشتر در كار مى‏كوشیدى و  هر كس دامنه آرزوهایش گسترده باشد، عملش كوتاه و ناچیز گردد. (الحیاة / ترجمه احمد آرام/ ج‏1 / 510 ) و درود خدا بر او، فرمود: اگر بنده خدا أجل و پایان كارش را مى‏دید، با آرزو و فریب آن دشمنى مى‏ورزید (نهج البلاغة / ترجمه دشتى/334) و  بهترین كمك بر كار و عمل، كوتاهى آرزو و امل است. (الحیاة / ترجمه احمد آرام/  ج‏1 /508 )

دلیل کوتاهی آرزو

دلیل كوتاهى آرزو، اقدام كردن بر كار خوب است، و هر كس ادعا كند كه آرزویش كوتاه است، دروغگوست، زیرا این ادعا در اعمال شخص ظاهر مى‏شود، و تنها علامت توفیق آن است كه مرگ جلوى چشم باشد بدون لحظه‏اى غفلت از آن، و چنان كسى براى مرگى آماده مى‏شود كه در همان لحظه فرا مى‏رسد، پس اگر تا شام زنده بود، خدا را شكر مى‏كند كه او را مهلت داده و خشنود مى‏شود كه روزش را بیهوده تلف نكرده بلكه بهره‏بردارى كرده و آن را براى خود اندوخته است، و بعد تا بامداد چنان رفتارى را از سر مى‏گیرد، و همین طور وقتى كه صبح كرد.

چنین حالتى براى كسى میسّر نمى‏شود مگر آن كه دلش را از علایق دنیا و هستى دنیا تهى كند و چنین كسى اگر بمیرد خوشبخت و كامیاب از دنیا رفته و اگر زنده بماند، بر حسن عمل و لذّت مناجات خود، شادمان است، و مردن براى او سعادت، و زندگى باعث افزایش درجه و كرامت است، پس اى بیچاره! مرگ را باید به خاطر داشته باشى، زیرا تو در راه سرگرم‏شده‏اى و از خود غافلى! شاید به سر منزل نزدیك شده و مسافت را طى كرده باشى، در حالى كه تو بى‏خبرى! و نجات و پیروزى جز در سایه عمل- با استفاده از فرصتى كه به هر كسى داده‏اند- ممكن نیست. (مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبیه الخواطر/ 505)

یك عارفى گفت آرزوها پایان ندارند و زنده به هیچ نسازد و گفته‏اند هیچ بنده پیرو آرزوى خود نشود جز كه از كار خود كوتاهى كند و باز گفته‏اند بازت ندارد آرزوى دراز از یاد عمر كوتاه و دیگرى گفته هر كه مهار آرزو را سر داد و رها كرد با مرگ خود بلغزید و به سر درآمد، دیگرى گفته: چون به آرزویت رسیدى مرگت نزدیك شده و چون مرگت در رسید آرزویت بر باد رفته. (گنجینه معارف شیعه إمامیه / ترجمه كتاب كنز الفوائد و التعجب / ج‏1 /  89)

قصر امل و فواید آن

قصر امل به معنای کم امیدی به دنیاست و آن شعار اهل ایمان و سیرت خوبان و نیکان است. حضرت پیغمبر صلی الله علیه فرمود که: چون صبح کنی فکر شب را مکن و چون شام کنی فکر صباح خود را مکن. و ذخیره بردار از دنیای خود برای آخرت و از زندگانی برای مرگ و از صحت مندی برای روز بیماری، زیرا نمی دانی فردا بر تو چه وارد خواهد شد و نام تو در میان چه طایفه‌ای خواهد بود.

سال دیگر را که می‌داند حساب     تا کجا باشد آنکه با ما بود پار

حضرت پیغمبر صلی الله علیه  از حقیقت ایمان از یکی از صحابه سوال کرد. عرض کرد که هرگز قدمی بر نمی دارم که امید برداشتن قدمی دیگر داشته باشم. اکثر مردمان خاصه در این زمان طول امل بر ایشان غالب شده و چنان از فکر مردن بیرون رفته اند که هرگز آن را از برای خود گمان نمی‌کنند و عجب تر آنکه هر چه سن ایشان زیادتر می‌شود حرص و طول امل آنان زیادتر شده همچنان که در اکثر پیران عصر مشاهده می‌کنیم.

مریم پناهنده

 بخش نهج البلاغه تبیان

منابع:

1.نهج البلاغه/ ترجمه دشتی

2.معراج السعادة/ ملا احمد نراقی

3. گنجینه معارف شیعه إمامیه / ترجمه كتاب كنز الفوائد و التعجب /   ج‏1

4.مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبیه الخواطر

5. الحیاة / ترجمه احمد آرام  /  ج‏1