آیا چارتاقی‌ها هم کاربرد نجومی دارند؟
چارتاقی نویس تفرش
چارتاقی نویس یکی دیگر از نمونه‌های چارتاقی‌های منفرد در ایران با شکل متقارن چهار وجهی و با قاعده مربع است. مصالح بنا منحصراً عبارت است از قلوه سنگ و لاشه سنگ‌های بدون تراش با ملات گچ. چهار سوی بنا، چشم‌اندازی باز و بدون هیچگونه در یا پنجره و مانعی است.
محور بنا با چهار جهت اصلی به اندازه 18 درجه میل غربی دارد و ضلعی از بنا که رو به کوه است، با شمال جغرافیایی 18 درجه غربی فاصله دارد (دقت اندازه‌گیری 1± درجه). ناهمواری‌های افق شرقی در کمان نقطه طلوع انقلاب تابستانی تا نقطه طلوع انقلاب زمستانی عبارت است از کوه‌هایی با ارتفاع 2 تا 5 درجه از دید ناظر. مساحت چارتاقی نویس 80,1 متر مربع و طول هر ضلع آن 8,95 متر است. طول بیرونی هر یک از پایه‌ها 2,50 متر و فاصله میان پایه‌ها 3,95 متر است.
اندازه‌گیری‌ها نشان می‌دهد که در چارتاقی نویس نیز همچون دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران و از جمله چارتاقی مشهور نیاسر، ملاحظات تقویمی و تناسب با نقاط طلوع خورشید به هنگام اعتدالین و نیز انقلاب‌های تابستانی و زمستانی بکار رفته است. محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آنها و زاویه‌های منتج شده از آن با توجه به ارتفاع افق محلی به گونه‌ای است که در زمان‌‌هایی از سال، پرتوهای خورشید در راستاهای سنجیده شده‌‌ای از بنا می‌تابند و از روزنه‌های میان پایه‌ها دیده می‌شوند. چنانکه در نقشه دیده می‌شود، نقطه طلوع انقلاب زمستانی در امتداد قطر بنا (خط دیدهای iq و gm) است و نقاط طلوع خورشید در اعتدالین و انقلاب تابستانی، در راستای دو خط دید متقارن هستند که فاصله یکسانی با محور میانی دارند و از مرکز بنا می‌گذرند (دقت ترسیم خط دیدها به دلیل بازسازی بنا 2± درجه است).
در اعتدال بهاری و پاییزی یعنی در نوروز و مهرگان باستانی (آغاز ماه مهر) پرتوهای خورشید بامدادی در روزنه تشکیل شده میان گوشه‌های g و q دیده می‌شود. در حالیکه در انقلاب تابستانی نیز پرتوهای خورشید بامدادی در روزنه تشکیل شده میان گوشه‌های b و v دیده می‌شود. چنانکه در نقشه دیده می‌شود، خط دید اعتدالین با خط دید انقلاب تابستانی، فاصله یکسان و برابری با محور بنا دارند.
چارتاقی کهک
بخش کهک در حدود چهل کیلومتری جنوب شهر قم و در منطقه‌ای کوهستانی و ییلاقی واقع است. این منطقه دارای پیشینه مشهور تاریخی و فرهنگی و نیز آثار و محوطه‌های باستانی فراوان است.
سازه اصلی و بنیادین بنای امامزاده زینب خاتون که اتاق آرامگاه را تشکیل می‌دهد، عبارت است از یک چارتاقی که شباهت فراوانی به چارتاقی‌های دیگر ایران و از جمله چارتاقی نیاسر و چارتاقی کرمجگان دارد و دارای کاربری تقویمی است. کف چارتاقی در حدود یک تا دو متر بالاتر از کف فعلی اتاق آرامگاه بوده است. این به دلیل حفاری در صخره‌های سنگی کف چارتاقی و پایین بردن آن در سال‌های اخیر بوده تا بتوان بر ارتفاع اتاق افزود.
چارتاقی کهک با شباهت زیادی به چارتاقی نیاسر، در دامنه کوهستانی صخره‌ای ساخته شده که چشمه آبی از پایین آن می گذرد. چشم‌انداز شرقی بنا نیز همچون چارتاقی نیاسر، افقی هموار در نقطه انقلاب تابستانی و افقی کوهستانی در نقطه انقلاب زمستانی و تا اندازه‌ای در افق اعتدالین دارد. به نظر می‌آید که چارتاقی کهک همچون دیگر چارتاقی‌های ایران، منتسب به اواخر دوره اشکانی و دارای قدمتی در حدود دو هزار سال باشد. کاربری تقویمی این چارتاقی نیز با توجه به زاویه‌های متناسب با تغییرات میل محور خورشید که ناشی از نسبت مناسب اندازه‌های پایه‌ها به فاصله میان آنها و طول هر ضلع بنا است، تأیید می‌شود.
چنان که در نقشه دیده می‌شود، طول هر ضلع چارتاقی 7 متر، طول فاصله پایه‌ها 2,60 متر، طول فاصله درنی پایه‌ها 4,60 متر، طول خارجی پایه‌ها 2,20 متر و طول داخلی آنها به ترتیب 1,60 و 1,00 متر است. این اندازه‌ها، زاویه و خط دیدهایی را به وجود آورده که در نتیجه آن، روزنه‌هایی برای دیدار خورشید در هنگام‌های طلوع انقلاب‌های تابستانی و زمستانی، و نیز اعتدال‌های بهاری و پاییزی فراهم شده است.
خط دیدهای چارتاقی کهک در مقایسه با دیگر چارتاقی‌های ایران، نمونه جالب و منحصربفردی را عرضه می دارد و آن اینکه در این چارتاقی برای هر یک از نقطه‌های اعتدال‌ها و انقلاب تابستانی، دو خط دید مجزا و مستقل وجود دارد که در نقشه دیده می‌شود. همچنین جبهه اصلی و یکی از محورهای تقارن، رو به سوی طلوع خورشید در انقلاب زمستانی دارد. این ویژگی‌ها خصوصیتی ممتاز و استثنایی به این چارتاقی بخشیده است.
هرچند که به دلیل ساخت و سازها در پیرامون بنا، امکان دیدار طلوع خورشید در چارتاقی در همه زمان‌ها فراهم نیست، اما از آنجا که در بخشی از بناهای الحاقی که رو به سوی جبهه جنوب شرقی بنا دارند، پنجره و درهایی وجود دارد، اکنون نیز می توان طلوع خورشید انقلاب زمستانی را از درون چارتاقی مشاهده کرد.
منبع : پژوهش های ایرانی _ نوشته رضا مرادی غیاث آبادی
