اهمیت سیاسی ترور رزم آرا

پیش از رزم آرا دولت های متعددی درجهت استیفای حقوق ملت ایران ازشركت نفت، براساس قانون 26مهر1326 روی كارآمده بودند، ولی یكی پس ازدیگری سقوط كرده بودند . درآخرین روزهای مجلس پانزدهم، لایحه ای الحاقی " گس – گلشاییان " به مجلس ارایه شد، ولی حسین مكی با نطق طولانی خود آن قدر وقت مجلس را گرفت كه مجلس پانزدهم به سرآمد ولایحه الحاقی تصویب نشد. پیش از رزم آرا، علی منصور هم تلاش كرد تا در این مورد پیش برود، ولی اوهم موفق نشد وكناررفت.

رزم آرا درابتدا درنظرداشت با همكاری مجلس ، مساله لایحه را به نحوی حل نماید. او پس ازمشاجرات فراوان با كمیسیون نفت ومجلس ، تلاش نمود تا با هدایت نمودن بازی به سمتی دیگر، هم انگلیس ها وهم مجلس رابه بازی بگیرد.

درواقع ، هدف وی سازش بین نقطه نظرهای مجلس وشركت نفت به هرنحوی به نفع خود بود. به این ترتیب كه ازماههای مهر و آبان  با " نورث كرافت " ، نماینده شركت به مذاكره وچانه زنی پرداخت . دركمیسیون نفت ومجلس هم باطرح سوالاتی تلاش نمود تا مجلسیان راقانع نماید كه " ملی شدن " درشرایط فعلی ممكن نیست.

محورطرح رزم آرا، ‌ملی شدن نفت در دراز مدت وكسب امتیازاتی قانع كننده برای شركت نفت تا زمان ملی شدن بود. هنگامی كه هردوطرف ، سرسختی بیش از حد از خودنشان دادند، رزم آرا تلاش نمود باعوض كردن شكل بازی و رویارو ساختن مجلس وشركت نفت ،‌عواقب تلخ رفتارهایشان رابه آنها گوشزد نماید ودرنهایت ، نظرخویش را بركرسی بنشاند.

مسئله ای كه درآن زمان مهم تلقی می شد، تفاوت قیمت طلادر برابر لیره بود. طبق قرارداد، شركت موظف بودسهم ایران رابه طلابپردازد. از زمان جنگ جهانی دوم، قیمت طلادربرابر لیره ودلار، دردو بازار رسمی وغیررسمی متفاوت بود. برای مثال قیمت طلا در بازار نیویورك به ازای هر اونس بین 50 تا 55 دلارمعامله می شد، اما در بازار رسمی، قیمت آن 35 دلاربود. درحالی كه دولت ایران می توانست از این بابت صاحب منافعی شود، شركت نفت با آن مخالفت می نمود. درمجموع، روابط شركت بادولت ایران به گونه ای بود كه حقوق زیادی ازمنافع ملی ایران تضییع می شد.

جنبه مهم دیگرقتل رزم آرا، رفع شر دیكتاتوری تمام عیار از سر ملت بود. درآن روزگار، تقریباً همه آزادی خواهان كشوردریافته بودند كه هدف از روی كارآمدن رزم آرا، برپایی یك دیكتاتوری بود. شیوه خاصی كه رزم آرا ازآن طریق به قدرت رسید، یعنی صدور فرمان نخست وزیری بدون مشورت با مجلس ؛ تمجیدهای نیویورك تایمز مبنی براین كه درصورت لزوم ، " رزم آرا لایق آن است كه برای جلوگیری ازتلاش و تجدید ایران ، حكومت دیكتاتوری برقراركند. ... " اطلاعیه های آیت ا... كاشانی وجبهه ملی مبنی براین كه حكومت رزم آرا " شبه كودتا " است ؛ همگی نشان می داد كه رزم آرا درپی برپایی نوعی دیكتاتوری به سبك رضا شاه است.

به این ترتیب ، مخالفان رژیم آگاهانه به مبارزه ای بس جدی با دولت رزم آرا پرداختند. یك روزقبل ازصدورفرمان نخست وزیری رزم آرا،‌دكترحسین فاطمی درسر مقاله " باخترامروز" چنین نوشت:

" فلسفه ظهوردیكتاتورها همیشه حفظ منافع خارجی است. ترس ازكمونیسم برای آمریكا ونگهداری اراضی نفت خیز خوزستان ... برای انگلیسی ها ... اگرقرارداد مارس 1933 كه یك نمونه ازاین طور رفتارخشن و رویه غیرعادلانه اقویاست، توانست برای همیشه سلطه كمپانی را بی خدشه نگهدارد، عهد نامه ای نیزكه در رژیم نظامی به دست قهرمان نظامی زیرفشارمسلسل وسرنیزه به امضابرسد، قوت وارزش بین المللی خواهدداشت. "

اكثریت مجلس شورای ملی نیزبه تصور پشتیبانی شاه از رزم آرا، با او معاشات می كردند، اما همین كه درتاریخ 12 آذر، دكترمصدق طی نطقی پرده ازانحلال مجلس برداشت وآن را ناشی ازخواست شركت نفت دانست، مجلسیان سایه دیكتاتوری را احساس كردند ومماشات راكنارگذاشتند. دراین میان، برخی برآنند كه رزم آرا، حتی طرح ترورشاه را نیز درنظرداشت ، یعنی روز17 اسفند كه قراربود شاه به ورامین برود واسناد زمین های تقسیم شده را واگذارنماید، رزم آرا ترتیبی داده بود تا شاه به قتل برسد و بلافاصله با كودتا ، قدرت رابه دست گیرد ومجلس را منحل نماید، اما اجل مهلتش نداد.

به دنبال قتل رزم آرا، حمایت های عام وخاص ازترور وی صورت گرفت ، ازنظر مخالفین این پیروزی بزرگی به شمارمی رفت ومی توانست راه ملی شدن صنعت نفت را همواركند. همان موقع كه حاضران درمسجدشاه ، دل مشغول قتل رزم آرابودند، كمیسیون مخصوص نفت به ریاست دكترمصدق مشغول تهیه وتصویب طرح " ملی شدن صنعت نفت " بود. درآن موقع ، عده ای ازنمایندگان پس ازدریافت خبرقتل رزم آرا ، خواستند كمیسیون راترك كنند كه دكترمصدق، درهای كمیسیون را بست وكلیدها را درجیب خویش گذاشت وتاكید كرد تا طرح تمام نشود، كمیسیون را ترك نمی كنیم. اعضای كمیسیون نیز به ناچار به بررسی طرح پرداختند و به اتفاق آرا، آن را برای تقدیم به مجلس آماده كردند.

فردای آن روز، طرح به مجلس تقدیم شد ومجلس شورای ملی در24 اسفند ماه به اتفاق آرا آن را تصویب كرد وبا تصویب طرح در29 اسفند توسط مجلس سنا، برگ زرینی از تاریخ مبارزات ملت ایران رقم خورد.

آیت ا... كاشانی طی اعلامیه ای گفت:

" ... جوانی غیور و وطن پرست ومتدین ازمیان مردم ایران برخاست ونخست وزیر بیگانه پرست رابه سزای اعمال خود رساند. "

بلافاصله پس ازمرگ رزم آرا، سهام شركت نفت " بریتیش پترولیوم " در بازارهای دنیا 10 درصد تنزل یافت . بنابه نوشته روزنامه فرانسوی " تریبون دوناسیون ".

" درنتیجه قتل رزم آرا ، بهای سهام نفت شركت تنزل كرده است . دریاداری انگلستان و "اینتلجنت سرویس " دراثراین حادثه ، میلیون ها لیره متضرر شده اند، زیرا سهام شركت نفت 4/1 ازقیمت عادی پایین ترآمده ودولت بریتانیا قسمت اعظم سهام را دارا می باشد.." سه روزبعد، برای رویارویی باحوادث ناشی ازقتل رزم آرا، " لكمنت اتلی " – نخست وزیرانگلستان – به تشكیل گروهی مركب ازوزیرخارجه ، وزیردفاع ، وزیردارایی ، وزیرسوخت ونیرو اقدام نمود.

درواقع اظهارات مقامات سه كشورآمریكا،‌ انگلیس وشوروی نشان می داد كه منافع هرسه كشوربه خطرافتاده است.

نیویورك تایمزدر برابر مطالب روزنامه " پراودا " ، ارگان حزب كمونیست شوروی كه ایالات متحده مرامتهم به قتل رزم آرا نموده بود، اشاره داشت كه پراودا، این واقعیت را كه ما برای نخست وزیری او كمك وپشتیبانی كرده ایم، نادیده گرفته ... . " ؛هم چنین در برابر این اظهار پراودا كه " زمامدارشدن رزم آرا منجربه بهبود روابط ایران واتحاد جماهیرشوروی وتضعیف روابط ایران و آمریكا می گردید." بیان نمود كه بخشی ازاین ادعا حقیقت داشت، زیرا رزم آرا مجبور بود نشان بدهد كه دست نشانده آمریكا نیست.

رادیو لندن ،‌ بیش ازهمه حساسیت نشان داد ودرتحلیل از اوضاع ایران اعلام داشت:

" درانگلستان ، مطلعین به امورایران این خبررا با انزجار و نگرانی تلقی كردند وعلت این انزجارونگرانی هم آن است كه قهرو جبر بدون معنی، مثمرثمرواقع نمی گردد. رزم آرا یكی ازقائدین ایران بود كه می توانست اصلاحات اقتصادی وسیاسی درامورایران بكند. رزم آرا، ملی كردن صنعت نفت را عملی نمی دانست ومعتقد بود كه این كاربه نفع ایران نیست وعقیده خودرا بدون خوف و هراس ابزارداشت. "

ازسوی دیگر، قتل رزم آرا اعتبارسیاسی دولت انگلستان را نزد ملت ایران، منطقه وجهان خدشه دار ساخت. مردم مصربا الهام از، نهضت ملی شدن صنعت نفت " زمزمه های ضد انگلیسی سردادند. " تایمز" لندن دراین مورد نوشت:

" مخالفت دكترمصدق درتابستان سال 1951 باانگلستان ، مصری ها را تشجیع كرد تا آنها نیز در رقابت و هم چشمی با ایرانی ها ،‌با انگلیس مخالفت كنند.

بدین ترتیب ، دامنه نهضت ملی شدن صنعت نفت ، سراسرخاورمیانه را دربرگرفت وسال های بعد را به عرصه های تنش وبحران تبدیل نمود. با این تحولات ، اعتبارانگلستان روز به روز كاهش پیدا كرد ودربحران كانال سوئزكه اوج آن بود ، انگلستان حتی ازسوی سازمان ملل نیزمحكوم شد. هم چنین كاهش اعتبار انگلستان درایران ، سبب شد كه فضای "دوقطبی " حاكم بر روابط خارجی ایران دگرگون شود وبا حضورفعال ایالات متحده آمریكا درآن ، انگلستان نتواند همچون گذشته وبه طوریك جانبه با ایران برخورد نماید.

فهرست منابع:

1- رضا رئیس طوسی ، نفت وبحران انرژی ، تهران : كیهان ، 1363.

2- سیروس فیضی ،‌چالش مشروعیت دررژیم شاه ،‌ تهران : مركزاسناد انقلاب اسلامی، 1383.

3- غلامرضا نجاتی ، مصدق وسال های مبارزه ومقاومت ، تهران: رسا، 1377.

4- منوچهرفرمانفرمائیان ، ازتهران تا كاراكاس، تهران : نشر تاریخ ، 1373.