هم معنایی ( ترادف )

اهداف یادگیری:

• آشنایی با واژگان و عبارات هم معنا و انواع آن
• آشنایی با همنامی

هم معنایی یا ترادف چیست؟

واژه ها یا عباراتی که دارای معنای یکسانی هستند، هم معنا یا مترادف خوانده می شوند.

هم معنایی وقتی ممکن است که بتوان به جای جزء یا اجزایی از یک زنجیره ی زبانی، جزء یا اجزای دیگری نهاد بدون این که معنی زنجیره تغییر یابد.

باید توجه داشت که دو واژه هنگامی هم معنا تلقی می شوند که مجموعه ی مشخصه های آن ها یکسان باشد.

یافتن دو هم معنای کامل دشوار است. وقتی دو واژه معانی یکسان دارند، به نظر می رسد که از آن ها با کسب مشخصه ی معنایی اضافی و تمایز دهنده، به جدایی از دیگری می گراید.

بنابر آن چه که گفته شد، هم معنایی ( ترادف ) کامل بسیار نادر است، بدین ترتیب حتی در واژه هایی که معانی آن ها بسیار نزدیک به هم است، در جنبه های ظریفی که عموما منشا کاربرد شناختی دارند، از هم متفاوت اند؛ مثلا معانی واژه های گنجانده شده در هر یک از قلاب های زیر به هم نزدیک اند:

{ ثابت، پایدار، پایا، برقرار، برجای، برمکان}، { هدف، آماجگاه، برجاس، نشانه گاه } و بسیاری از گروه های واژگانی دیگر که با نگاه اجمالی به لغت نامه می توان به گستردگی این نوع رابطه ی مفهومی در زبان فارسی پی برد.

هر فارسی زبانی می داند که « هدف» و « آماجگاه » کاربردهای یکسانی ندارند ؛ واژه ی « هدف » در گفتار و نوشتار معمولی و غیر ادبی و « آماجگاه » معمولا در نوشتار ادبی و گونه ی فاخر زبان فارسی به کار برده می شود.

واژه ی « ثابت » را همه کس به کار می برد اما واژه ی « پایا» یا « برجای » کاربرد خاص و ادبی دارد که چه بسا بسیاری از مردم آن را ندانند.

بنابراین با مطالعه در محتوا و مشخصه های واژه معلوم می شود که دو واژه هیچ گاه به طور دقیق هم معنا نیستند زیرا ممکن است بار معنایی و محتوایی آن ها به مقدار کمی با هم تفاوت داشته باشد.

به نظر می آید که امکانات زبانی اجازه ندهد که دو واژه، معنای واحدی را به طور کامل داشته باشند. فقط گاهی واژه ها در برخی هم نشینی ها روی زنجیره ی گفتار، می توانند معنای واحدی بیابند. مثلا « تر » و « خیس » در دو جمله ی :

این دو واژه می توانند در این زنجیره ی گفتار جانشین یکدیگر شوند بدون آنکه معنای جمله تغییر یابد.

اما در جمله ی « او تر دامن است » نمی توان واژه ی « خیس » را جانشین واژه ی « تر » کرد زیرا این بافت تنها با واژه ی «تر» می تواند معنای « آلوده » را برساند.

در جمله ی « دست او آلوده است »، واژه ی « تر » نمی تواند معنای آلوده را برساند و قابل جانشینی با آن نیست.

هر واژه بافت های متناسب با خود را لازم دارد و به همین دلیل بین واژه های آن هم معنایی کامل وجود ندارد.

واژه های هم معنا تنها به طور ناقص می توانند در برخی فحواها یا در بافت های ویژه ای با یکدیگر هم معنی شوند.

بنابراین دو واژه فقط در شرایط و هم نشینی های ویژه ای مترادف و هم معنا می شوند و باز در بافت های دیگر کلام، این هم معنایی را از دست می دهند. بنابراین این هم معنایی نسبی است.

تفاوت های موجود میان واژه های هم معنا، برخاسته است از کاربرد های لهجه ای، سبکی( ادبی، غیر ادبی و غیره )، گونه ای ( گفتاری، نوشتاری، رسمی ، غیر رسمی) و به همین سبب معنی شناسان معتقد به هم معنایی مطلق در میان واژه ها نیستند.

الف) هم معنایی گونه ای:

واژه های هم معنا ممکن است به یک گونه ی زبانی متفاوت تعلق داشته باشند؛ مانند: « مادندر در گونه ی خراسانی » و « نامادری   در گونه ی تهرانی ».

ب ) هم معنایی سبکی:

دو واژه امکان دارد در دو سبک یا کاربرد و موقعیت خاص با یکدیگر هم معنا شوند، برای نمونه واژه های « زن » و « خانم » و « همسر » و « ضعیفه » و « مادر بچه ها » که در سبک های فرهنگی و گفتاری متفاوت هم معنا می شوند.

ج) هم معنایی غیر عاطفی:

گاهی دو واژه هم معنا هستند اما بار عاطفی متفاوتی دارند؛ ولی از نظر محتوای معنایی یکی هستند؛ مانند « دوست » و « یار ».

د) هم معنایی بافتی:

برخی از واژه های هم معنا محدودیت هم نشینی دارند، یعنی تنها با واژه های خاصی می توانند ارتباط برقرار کنند و با آن ها هم نشین شوند. برای نمونه « سرا » و « خانه » با آن که هم معنا هستند اما « خانه » با « مریض » ترکیب واژگانی « مریضخانه » را می سازد، ولی « سرا » با « مریض » چنین ترکیبی نساخته است.به واژه های « فاسد » و « خراب » دقت کنید:

دیوار خراب شد.

غذا فاسد شد.

غذا خراب شد.

اما دیوار فاسد شد نادرست است.

ه) هم معنایی عام و خاص:

معنای برخی از واژه ها از واژه های هم معنای دیگر آن عام تر و فراگیرتر است. از این رو در بعضی از جاها می توانند هم معنا باشند؛ مانند: « ماشین » و « اتومبیل ».

ماشین عام تر است و کاربرد وسیع تری از اتومبیل دارد. زیرا « ماشین » بر هر گونه دستگاه مکانیکی می تواند اطلاق شود اما « اتومبیل » چنین نیست.

همنامی

واژه هایی هستند که شکل آوایی و نوشتاری یکسان، اما معانی مختلفی دارند؛ مانند واژه ی شیر ( = شیر آب، شیر جنگل، شیر خوردنی ) . در این مثال هم در صورت آوایی و هم در صورت نوشتاری یکسانی وجود دارد. باید توجه داشت که هم آوایی و هم نویسی مواردی از همنامی ناقص هستند.

تمرین:

کدام گزینه صحیح است؟

الف) « دوست » و « یار » از نوع هم معنایی سبکی هستند.

ب) دو واژه فقط در شرایط و هم نشینی های ویژه ای مترادف و هم معنا می شوند.

ج) « ماشین » و « اتومبیل » از نوع همنامی هستند.

د)« مادندر در گونه ی خراسانی » از نوع هم معنایی غیر عاطفی است.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: داودی