چگونه یک مقاله علمی بنویسیم ؟
مقدمه
مقاله علمی معمولاً در نتیجه پژوهش منطقی، ژرف و متمرکز نظری، عملی یا مختلط، به نتایجی تازه، تهیه و منتشر میگردد. چنین مقالهای در واقع گزارشی است که محقق از یافتههای علمی و نتایج اقدامات پژوهشی خود برای استفاده سایر پژوهشگران، متخصصان و علاقهمندان به دست میدهد.
تهیه ی گزارش از نتایج مطالعات و پژوهشهای انجام شده، یکی از مهمَترین مراحل پژوهشگری به شمار میرود؛ زیرا اگر پژوهشگر نتواند دستاوردهای علمی خود را در اختیار سایر محققان قرار دهد، پژوهش او هر اندازه هم که مهم باشد، به پیشرفت علم کمکی نخواهد کرد؛ چون رشد و گسترش هر عملی از طریق ارایه و به هم پیوستن دانشِ فراهم آمده از سوی فردفرد اندیشمندان آن علم تحقق مییابد.
همان طور که پژوهشگر پیش از اقدام به پژوهش، نیازمند توجه و بررسی یافتههای علمی پژوهشگران قبل از خود است تا بتواند یافتههای علمی خود را گسترش بخشد، دیگران نیز باید بتوانند به یافتههای پژوهشی او دسترسی پیدا کنند و با استفاده از آن ها فعالیتهای علمی خود را سازمان داده، در ترمیم و تکمیل آن بکوشند.
از امتیازهای مهم یک مقاله میتوان به مختصر ومفید بودن، به روز بودن و جامع بودن آن اشاره کرد؛ زیرا محقق میتواند حاصل چندین ساله پژوهش خود در یک رساله، پایاننامه، پژوهش، یا حتی یک کتاب را به اختصار در یک مقاله علمی بیان کند تا پژوهشگران دیگر بتوانند با مطالعه آن مقاله از کلیات آن آگاهی یابند و در صورت نیاز بیشتر، به اصل آن تحقیقات مراجعه کنند.
بدین منظور، امروزه نشریات گوناگونی در زمینههای مختلف علمی- پژوهشی نشر مییابد و مقالههای به چاپ رسیده در آن ها، اطلاعات فراوانی را در اختیار دانش پژوهان قرار میدهند. لازم است محققان با شیوه تدوین مقالات علمی آشنا باشند تا بتوانند با استفاده از شیوههای صحیح، با سهولت، نتایج تحقیقات و مطالعات خود را به صورت مقاله در اختیار علاقهمندان قرار دهند.
نوشتن مقاله مستلزم رعایت اصولی در ابعاد مختلف محتوایی، ساختاری و نگارشی است.
ملاکهای محتوایی مقاله
یکی از مهمترین ابعاد مقاله علمی، محتوای علمی و ارزشمندیِ کیفی آن است. مقاله باید یافتههای مهمی را در دانش بشر گزارش نماید و دارای پیامی آشکار باشد؛ بنابراین پیش از تهیه مقاله، محقق باید از خود بپرسد که آیا مطالب او آنقدر مهم است که انتشار آن قابل توجیه باشد. آیا دیگران از آن بهره خواهند برد؟
و آیا نتایج پژوهش او، کار آنها را تحت تأثیر قرار خواهد داد؟
ساختار مقاله علمی
نوشتن مقاله مستلزم داشتن طرحی مدوَّن است. در گزارش یک تحقیق نه تنها باید ارزشهای محتوایی را مراعات کرد، بلکه باید از ساختار روشمندی نیز پیروی کرد. امروزه تحقیقات فراوانی انجام میشود، اما تنها بخش کوچکی از آن ها در مقالات منتشر میگردد. یکی از دلایل آن، عدم مهارت محقق در تهیه و تدوین ساختاری مقاله علمی است.
ساختار مقاله و تهیه گزارش از یک پژوهش علمی، با توجه به روش به کار گرفته شده در پژوهش، متفاوت است. دانشمندان در یک تقسیم بندی کلی، روشهای استفاده شده در علوم را به دو دسته تقسیم میکنند.
روشهای کمی که در آن ها از دادههای کمّی در تحقیق استفاده میشود (تحقیقات میدانی) و
روشهای کیفی که در آن ها از دادههای کیفی (تحقیقات کتابخانهای) استفاده میشود.
ارجاعات
اعتبار یک گزارش پژوهشی علاوه بر صحت و دقت دادهها و استدلال حاصل از آن ها، به منابع و مراجعی است که از اطلاعات آن ها در پژوهش استفاده شده است. ارجاعات از موارد مهم ساختار یک مقاله علمی است، به وسیله آن، چگونگی استفاده از اندیشههای دیگران را به خواننده معرفی مینماید.
زیرنویس (پاورقی) توضیحی
توضیحات اضافی، یا توضیح اصطلاحاتی را که نویسنده برای حفظ انسجام متن نمیتواند آن را در متن بیاورد، میتوان در زیر صفحه با مشخصکردن شماره آن ها بیان کرد.
نکته قابل توجه این که، این توضیحات باید حتیالامکان خلاصه ذکر شوند و نباید تکرار مطالب متن باشند. ترجمه آیات و روایات باید در متن مقالههای فارسی بیاید و در صورت نیاز، متن عربی آن در پاورقی ذکر شود.
اما در جایی که آوردن متن عربی در متن ضروری باشد، به جهت پرهیز از تطویل در متن علمی، از آوردن ترجمه در متن، اجتناب میشود و به توضیح و تبیین آن اکتفا میشود.
در ترجمه متون توضیحاتی که مۆلف در زیرنویس آورده، باید عینا ترجمه شود و در صورتی که مترجم برای بیان اصطلاح یا تبیین مطلبی توضیحی را ضروری ببیند، میتواند آن را در پاورقی ذکرکند و در جلوی آن لفظ «مترجم» را برای متمایز ساختن آن از توضیحات مۆلف بیاورد.
معادلها
کلمههای بیگانه در داخل متن، حتما باید به فارسی نوشته شود و صورت خارجی آن ها در پاورقی ذکر گردد و این، منحصر به اصطلاحات تخصصی یا اسامی اشخاص است. چنان چه در موارد خاصی لازم باشد که صورت خارجی آن ها در داخل متن بیاید، باید آن ها را مقابل صورت فارسی در داخل پرانتز نوشت.
نکته قابلتوجه در استناد دادن معادلها این است که
اولاً در هر متن یا مقاله یا کتاب، فقط یک بار معادل انگلیسی آن ها آورده میشود؛
ثانیا معادلهای به کار گرفته شده باید یکنواخت باشند. و در صورت آوردن معادلهای دیگر، مثل فرانسه، آلمانی، و... باید، در متن توضیحی درباره آن داده شود.
در نوشتن اسامی اشخاص، ابتدا نام بزرگ، سپس حرف اول نام کوچک او با حروف بزرگ نوشته میشود مانند C،Jung .
منابع
محقق باید در پایان مقاله فهرستی از منابع و مراجعی که در متن به آن ها استناد کرده است، به ترتیب حروف الفبای نام خانوادگی در منابع فارسی (عربی یا انگلیسی در صورت استفاده) بیاورد.
مقصود از فهرست منابع، به دست دادنِ صورت دقیق و کامل همه مراجعی است که در متن مقاله به آن ها استناد شدهاست. هدف از ارایه این فهرست، نشان دادن میزان تلاش پژوهشگر در بررسی و استفاده از منابع گوناگون، احترام به حقوق سایر نویسندگان و مۆلفان و نیز راحتی دستیابی خواننده به منابع موردنظر است؛ علاوه براین که تمامی مراجع و مآخذی که در متن به آن ها استناد شده، باید در فهرست منابع آورده شود، پس در بخش منابع، فقط منابعی آورده میشود که در متن به آنها استناد شده است.
در ذکر هر منبع، حداقل پنج دسته اطلاعات، ضروری به نظر میرسند که در همه ارجاعات مشترکاند:
1. نام مۆلف یا مۆلفان؛ 2. تاریخ انتشار اثر؛ 3.عنوان اثر؛ 4. نام شهر(ایالت)؛ 5. نام ناشر.
جداسازی این اطلاعات از هم با نقطه (.) و جداسازی اجزای مختلف هر یک از آن ها با ویرگول (،) صورت میگیرد.
آیین نگارش
چنانکه بیان شد، محقق باید ابعاد سه گانه محتوایی، ساختاری و نگارشی مقاله را مورد توجه قرار دهد. آن چه تاکنون بیان شد، خلاصهای از اصول محتوایی و ساختاری یک مقاله علمی بود. اکنون به بررسی اصول کلی آیین نگارش که رعایت آن در تحریر مقاله علمی ضروری به نظر میرسد، میپردازیم.
الف) متن علمی تا حدّ ممکن باید مختصر و مفید باشد. به همین جهت لازم است از آوردن نقل قولهای غیرضروری و حجمافزا، تفننهای شاعرانه و ذوقی، بیانهای عاطفی واحساسی و گزافهنویسی اجتناب شود.
ب) از آوردن عبارتهای مبهم، مغلق و پیچیده و واژههای نامأنوس باید احتراز گردد.
ج) باید از ذکر بندهای طولانی و جملههای بلند خودداری شود.
د) مطالب باید ساده، روان، جذاب و به گونهای صریح و روشن بیان گردد.
ر) در نقل مطالب، ضروری است امانتداری را با ذکر مشخصات دقیق منبع رعایت نمود. هر چند در این باب نباید به دام افراط و تفریط - که حمل بر فضل فروشی یا سهلانگاری است- افتاد.
ش) هر بخش از نوشته که شامل یک اندیشه و مطلب خاصی است، باید در یک بند (پاراگراف) آورده شود.
ص) باید از به کاربردن کلمات مترادف به جهت افزایش حجم اجتناب شود.
ط) باید از به کاربردن افراطی حروف اضافه و حروف ربط در متن پرهیز گردد.
ع) باید از به کاربردن تعبیرهای نامناسب و عامیانه و استعمال الفاظ ناروا، رکیک و غیراخلاقی احتراز شود.
تایپ مقاله
امروزه تقریبا اکثر مجلات علمی، مقالات خود را به صورت تایپ شده میپذیرند، بدیهی است نکات کلیدی تایپ یک مقاله علمی باید رعایت شود.
ویرایش متن
ویرایش متن بر عهده ویراستار است که باید طبق قوانین مربوط به نشر و ضوابط علمی صورت دهد. هرچند ویرایش، وظیفه محقق نیست، برای آشنایی محققان، به توضیحی اجمالی در این رابطه میپردازیم:
هر اثر تحقیقی دو نوع ویرایش میشود: ویرایش فنی و ویرایش محتوایی.
پیوستها
اگر مقاله علمی دارای مطالبی باشد که در گزارش پژوهش علمی ضروری نیست، مۆلف آن را در پیوستها، ضمیمه مقاله مینماید. بهطور کلی آن چه پرسشنامه را در درک، ارزشیابی و تکرار پژوهش یاری میکند، مانند نسخه کاملی از آزمونها یا پرسش نامههای چاپ نشده و شاخصهای آماری آن ها و...، میتواند در پیوست آورده شود.
در ذکر هر منبع در مقاله ارائه کدام مورد ضروری است؟
1. نام مۆلف یا مۆلفان؛ 2. تاریخ انتشار اثر؛ 3.عنوان اثر؛ 4. نام شهر(ایالت)؛ 5. نام ناشر.
