نظارت همگانى
یكى از اصول نظام اسلامى كه عامل بازدارنده نیرومندى در برابر لغزش مسؤولین امر محسوبمىشود و جلو هرگونه خطا و اشتباه را در اجراى سیاستهاى اتخاذ شده مىگیرد، مساله «نظارت همگانى»است. یكایك آحاد امت مسؤولیت نظارت را بر عهده دارند و مساله «نصح الائمة» یكى از فرائض اسلامى است.پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله در این زمینه مىفرماید:
«من اصبح و لم یهتم بامور المسلمین فلیس منهم» (1) .
هر كه روزانه درباره امور مسلمین اهتمام نورزد، از آنان شمرده نمىشود.
عبارت «من اصبح»، مفاد «روزانه» را مىرساند یعنى هر روز كه از خواب برمىخیزد، اولین چیزى كه باید درباره آن بیاندیشد، همانا امور جارى در رابطه با شؤون عامه مسلمانان است.
و این گونه اهمیت دادن به شؤون مسلمین، باید عملكرد پیوسته و همیشگى هر فرد مسلمان باشد وعبارت «امور المسلمین» تمامى شؤون مسلمانان را در رابطه با مصالح عامه شامل مىشود كه از مهمترین آنها جریانات سیاسى، فرهنگى، اقتصادى هستند و هر چه از این قبیل بوده و از شؤون عامه محسوب مىگردد، زیرا«شؤون» عام است و به - مسلمین كه كلمه جمع است - اضافه شده است. بنابراین مصالح همگانى مورد نظراست. پس هر مسلمانى باید همواره در صحنه حاضر باشد و خود را در اداره شؤون ملت سهیم بداند و با چشمىباز و بینشى عمیق، ناظر بر جریانات باشد. در روایت دیگرى پیامبر صلى الله علیه و آله مىگوید:
«ثلاث لا یغل علیها قلب امرء مسلم: اخلاص العمللله. والنصیحة لائمة المسلمین. واللزوملجماعتهم» (2) .
سه چیز است كه وجدان پاك یك فرد مسلمان، از آن فروگذارى نمىكند و بر خود روا نمىدارد كه درباره آن كوتاهى نماید: - خلوص نیت در رفتار و كردار خویش و پیوسته خدا را در نظر داشتن. - اندرز پاك و دور از آلایش، نسبت به مسؤولان امر روا داشتن. - پیوستن به بافت جماعت مسلمان و از ایشان كناره نگرفتن.
و این یك وظیفه شرعى است كه آحاد مسلمین، بایستى همواره در جریان امور باشند و نسبتبه جریاناتكشور بىتفاوت نباشند و كشور و دولت را از خود بدانند و خود را صاحبان حقیقى كشور و مصالح امت بدانند و دولت مردان را خدمتگذاران مخلص ملت دانسته، علاوه بر همكارى و وفادارى نسبت به آنان، بر رفتار و كردارآنان نظارت كامل از خود نشان دهند، تا دولتمردان پیوسته احساس كنند كه صاحبان حقیقى كشور شاهد و ناظر رفتار آنان مىباشند.
در مقابل، وظیفه دولتمردان است كه همواره مردم را در جریانات كارها در تمامى ابعاد قرار دهند و هرگز از آنان فاصله نگیرند و آنان را بیگانه ندانند.
و این همكارى و وفادارى توام با نظارت و حسن مراقبت، بهترین و مستحكمترین پشتوانهاى است، كه یك دولت مردمى مىتواند بدان اعتماد كند و پایههاى حكومت و دولت را بر اساس آن هر چه استوارتر سازد، لذا باید این اعتماد و حس همكارى دو طرفه باشد.
امیرمؤمنان علیه السلام مىفرماید:
«فاذا عملت الخاصة بالمنكر جهارا، فلم تغیر العامة ذلك، استوجب الفریقان العقوبة من الله» (3)
اگر خواص مرتكب خلاف شوند و عامه مردم بر آنان خرده نگیرند، هر دو دچار سوء عاقبت خواهند گردید.
مسؤولیت رهبر در پیشگاه خدا و مردم
مساله مسؤولیت مقام رهبرى در پیشگاه خدا و مردم از همین وظیفه متقابل رهبر و مردم نشات گرفته،زیرا مقام رهبرى در پیشگاه الهى مسؤولیت دارد تا مجرى عدالت باشد و احكام اسلامى را بدون كم و كاست اجرا نماید و بدین جهت است كه افزون بر علم و اقتدار، عدالت و تقوا نیز در مقام رهبرى شرط است. او همچنین در مقابل ملت نیز مسؤولیت دارد و باید جوابگوى نیازهاى عمومى باشد و در تامین مصالح همگانىدر همه زمینهها بكوشد و اگر كوتاهى كند یا كوتاه آید و نتواند از عهده آن برآید، از جانب مردم به وسیلهخبرگان منتخب آنان بركنار مىشود كه در اصل یكصد و یازدهم قانون اساسى شرح آن آمده است. امامامیرمؤمنان علیه السلام در رابطه با حق متقابل رهبر و مردم و مسؤولیتى كه در مقابل یكدیگر دارند، مىفرماید:
«ایها الناس ان لی علیكم حقا، و لكم على حق. فاما حقكم علی فالنصیحة لكم، و توفیر فیئكم علیكم، وتعلیمكم كى لا تجهلوا. و تادیبكم كیما تعملوا. و اما حقى علیكم فالوفاء بالبیعة، و ا لنصیحة فى المشهد والمغیب. والاجابة حین ادعوكم. و الطاعة حین آمركم» (4) .
اى مردم، همانگونه كه من بر شما حقى دارم، شما نیز بر من حقى دارید. حق شما بر من آن است كههیچگاه از رهنمودهاى خالصانه دریغ نورزم و در تامین رفاه زندگى شما بكوشم و در تربیت و تعلیمهمگانى كوتاهى نكنم.
امام علیه السلام در این سخن، سه موضوع مهم را مطرح مىكند:
1. رهنمودهاى خالصانه، پدرانه و حكیمانه، بدون جهتگیرى. كه همه آحاد ملت مدنظر باشند.
2. تامین رفاه در زندگى در سطح عموم و ایجاد اشتغال و رونق دادن به کسب و كار و صنعت و تجارت و بالابردن سطح درآمدها.
3. تعلیم و تربیتبه صورت فراگیر و فراهم نمودن امكانات پیشرفت بسوى مدارج عالیه دانش و ایجاد پژوهشگاههاى علمى در تمامى زمینهها. البته این با قطع نظر از دیگر وظایف نظام حكومت اسلامى از قبیل حراست از سرزمین اسلامى و ثروت ملى و ارزشهاى دینى و فرهنگى و نیز بالا بردن توان سیاسى و نظامى واقتصادى كشور است كه در دیگر كلمات مولا امیرمؤمنان علیه السلام آمده است. و اما حق رهبر بر ملت، یعنى مسؤولیت امت در مقابل دولت حاكم، این است كه به پیمان خود وفادار باشند و اگر كاستیهایى مىبینند، درحضور مسؤولان یادآور شوند و در غیاب آنان در صدد افشاى عیوب و اشكالات نباشند و دستورات را به طوركامل انجام دهند.
پىنوشتها:
1) كافى شریف ج2ص163.
2) بحار الانوار ج75 ص66 رقم5.
3) وسائل الشیعة باب 4 (امربه معروف) ج16 ص136 رقم 1.
4) نهجالبلاغة: خطبه34 (صبحى صالح) ص 79.
منبع: مجله كتاب نقد، شماره 7 - نویسنده: آیت الله معرفت
لینک مطالب مرتبط:
دانش اسلامی؛ نگاهی متفاوت، چالشی نو...
