حماسه سرای جاودان

سومین مولودی که در کانون گرم امیرالمومنین و زهرای مرضیه علیهماالسلام دیده به جهان گشود «زینب كبرى» عقیله [1] بنی هاشم بود. آن بانو در پنجم جمادى الاولى [2] سال پنجم هجرت متولد شد و نام او را رسول خدا صلی الله علیه وآله به دستور خداوند متعال، « زینب » نهاد. رسول خدا صلی الله علیه وآله بر این کودک نیز گریست همان گونه که بر برادرش حضرت حسین علیه االسلام گریسته بود و فرمود:

« من بكى على مصائب هذه البنت كان كمن بكى على أخویها الحسن و الحسین علیهما السّلام ؛ هر کسی بر مصایب این دختر بگیرید مانند کسی است که بر برادرانش حسن و حسین علیهماالسلام گریسته است». [3]

مولود فضیلت

پنج سال بیشتر نداشت که سوگوار جدش رسول خدا صلی الله علیه وآله شد و اندکی بعد به چشم دید که آن صحابی ها چطور مادرش را آزردند و آن مادر رنجور از ضرب و جراحت را از این دنیا کوچ دادند.

اما در همین سنین اندک چنان تربیت شده بود که از فاطمه علیهاالسلام حدیث و روایت نقل کرده و چند تن از تاریخ نویسان و محدثین به مانند شیخ صدوق ره [4] ، سند خطبه فدک را به همین بانوی بزرگوار یعنی حضرت زینب علیهاالسلام رسانده و از او نقل کرده اند.

آنگاه که به سن ازدواج رسید و به همسری عبدالله بن جعفر درآمد. [5]  عبدالله، نخستین نوزاد مسلمان در حبشه بود. در ایّامى كه پدرش جعفر بن ابى طالب به حبشه هجرت كرده بود، در آن كشور به دنیا آمد. مادرش «اسماء بنت عمیس» بود. عبد الله بن جعفر، مورد عنایت خاصّ پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله و همچنین مورد علاقه امیر المۆمنین علیه السلام بود و ارادتى شایان به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام داشت. او مردى سخاوتمند و اهل جود و بخشش بود. [6] عبدالله از كسانى بود كه به سید الشهدا علیه السلام نامه نوشت و از او خواست كه از سفر به عراق منصرف شود. گرچه خود در كربلا حضور نداشت، امّا دو پسرش را همراه مادرشان حضرت زینب علیهاالسلام به كربلا فرستاد و این دو فرزند، در روز عاشورا به شهادت رسیدند. او از اینكه نتوانسته بود در واقعه كربلا شركت كند تأسف مى‏خورد. پس از حادثه عاشورا و شهادت حسین بن على علیهماالسلام وى در مدینه به سوگ نشست و مردم براى تسلیت گویى نزد او مى ‏آمدند. [7] وى در سن 90 سالگى، در سال 80 هجرى در مدینه در گذشت و در بقیع به خاك سپرده شد. [8] برخى هم در گذشت او را در شام و قبر وى را در «باب الصغیر» دمشق، كنار قبر بلال مى‏دانند. [9]

حاصل ازدواج ایشان چهار فرزند به نامهای  علی، جعفر، عون و ام کلثوم بود [10] که عون به همراه برادرش محمد [11] در کربلا به جمع شهدا پیوست.

حماسه جاوید

حضور پرشور و تاثیرگذار حضرت زینب علیهاالسلام در قیام کربلا بر کسی پوشیده نیست. همراهی از ابتدا، حضور در کربلا و دیدن تمام آنچه رخ داد و ثبت بی واسطه وقایع این حرکت بی نظیر از ویژگیهای این بانوست. بانویی که پیامبر عاشورا شد و حرکتی را که برادر و امامش حسین بن علی علیهماالسلام آغاز کرد به انجام رساند.

توبیخ عمر بن سعد هنگام به شهادت رساندن امام حسین علیه السلام [12] ؛ سخنرانی در میان مردم کوفه [13] ؛ پاسخ توبیخی به ابن زیاد [14] ؛ گفتگوی توبیخی با یزید [15] ؛ سخنرانی در مجلس یزید [16] از اقداماتی است که زینب سلام الله علیها مجال انجام آن را یافت تا پیام عاشورا را در عصر خود و تا قیامت تاریخ به گوش جهانیان برساند.

این بانوی والا مقام سرانجام پس از عمری بندگی خدا و دیدن داغ پنج تن آل عبا و شهدای کربلا سرانجام در شب یکشنبه چهاردهم ماه رجب سال 62 هجری یعنی یک سال و نیم پس از واقعه جانخراش کربلا دیده از جهان فروبست و به خاندان طاهرش پیوست.[17]

مزار بانو

در محل دفن آن بانو، سه عقیده وجود دارد:

برخی برآنند که آن بانو پس از بازگشت از شام و ورود به مدینه پیوسته عزادار و گریان بود تا اینکه از دنیا رفت و در همانجا به خاک سپرده شد و اکنون همچون مادر شهیده اش اثری از قبر بی نشانش در دست نیست.

عده ای بر این باورند که چون در مدینه زینب علیهاالسلام آرام نگرفت و به مانند کوفه و شام بر ضد بنی امیه سخن می گفت به دستور یزید او را مخیر کردند تا در هر شهری جز مکه و مدینه سکنی گزیند و او شام را اختیار کرد و به آنجا رفت و تا پایان عمر شریفش در آنجا زندگی کرد.

گروهی که بیشتر مورخین مصری جزء آنند بر این باورند که در ماجرای هجرت اجباری، حضرت زینب علیهاالسلام مصر را اختیار کرد و در آنجا سکنی گزید و در نهایت در همانجا رحلت کرد و به خاک سپرده شد.[18]

علت اینگونه اختلاف ها را می توان در دو چیز دانست:

1.       ثبت وقایع در گذشته چندان متداول نبوده است.

2.       قبور معمولا سنگ نوشته ای نداشته اند.

از این رو گاه قبرهایى در چند جا به یك نفر منسوب شده‏اند، نظیر آنچه در مورد زینب كبری علیهاالسلام اتّفاق افتاده است.

یک نمونه تاریخی

البته گستره این بحث بیش از آن است که بخواهیم در مختصری به آن بپردازیم و در این جا، تنها به آوردن نمونه‏اى كه شیخ طوسى در كتاب الغیبة (ص 358) آورده، بسنده مى‏كنیم. او می نویسد:

ابو نصر هبة اللّه بن محمّد، گفته است: «قبر عثمان بن سعید (نایب خاص امام عصر عج)، در قسمت غربى شهر بغداد، در خیابان میدان و در ابتداى جایى است كه به «درب جبله» مشهور است، در قسمت راستِ داخل مسجدِ درب، و قبر، در سمت قبله مسجد قرار دارد. رحمت خدا بر او!»

شیخ طوسی ره ادامه می دهد:

من قبر او را در جایى كه ابو نصر، یاد كرده دیدم و در جلوى آن، دیوارى ساخته شده بود و محراب مسجد، در آن قرار داشت و در كنارش درى بود كه از آن به مقبره ای كه در اتاقى كوچك و تاریك قرار داشت وارد مى‏شدند. ما وارد آن مى‏شدیم و علنى، آن را زیارت مى‏كردیم.

بعد می نویسد:

از زمان ورود من به بغداد، به سال چهارصد و هشت تا چهارصد و سى و چند، همچنان بود تا این كه رئیس ابو منصور محمّد بن فرج، آن دیوار را خراب كرد و قبر در فضایى باز، واقع شد و براى آن، ضریحى ساخته شد و سقفى بر روى آن، زده شد. هر كس مى‏خواست، وارد مى‏شد و او را زیارت مى‏كرد و همسایه‏ هاى آن محلّه، به زیارت قبر عثمان، تبرّك مى‏جستند و مى‏گفتند كه وى، مرد صالحى بوده است. گاهى هم مى‏گفتند كه او، پسر دایه حسین علیه السلام بوده است (!) و از واقعیتِ حال وى، اطّلاعى نداشتند. این قبر تا امروز (یعنى سال 447) همان گونه هست.

مى‏بینیم كه گروهى در باره قبر مشخّص عثمان بن سعید كه یكى از نوّاب خاصّ امام زمان علیه السلام است بحثِ قبرِ فرزندِ دایه امام حسین علیه السلام بودن را مطرح كرده‏اند، در حالى كه زمان طولانى ‏اى هم از درگذشت عثمان، نگذشته بوده است.[19]

پی نوشت:

1.       عقیله وقتی درباره بانویی به کار رود به معنای بزرگ منشی و والا مقامی اوست. العَقِیلة من النساء: الكَریمةُ المُخَدَّرة لسان العرب 11/463

2.       در تاریخ ولادت آن حضرت اتفاق نظر وجود ندارد؛ برخی ولادت آن بانو را در پنجم جمادی الاول و برخی اوایل شعبان، برخی در ماه رمضان و عده ای هم در دهه پایانی ماه ربیع الثانی ذکر کرده اند. زندگانی حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام ص269

3.       الموسوعة الكبرى عن فاطمة الزهراء س 1/144

4.       در علل الشرایع 1/248، الفقیه 3/567

5.       ذخائر العقبى، ص167

6.       سفینة البحار 2/126

7.       معارف و معاریف 4/1508

8.       همان

9.       برای اطلاع بیشتر ر.ک به شام، سرزمین خاطره‏ها، مهدى پیشوایى، ص 77 ؛ تنقیح المقال، مامقانى 2/173

10.   إعلام الورى بأعلام الهدى ص204

11.   محمّد، یكى از فرزندان عبد اللّه بن جعفر (شوهر حضرت زینب علیهاالسلام) است كه مادر او، بر پایه گزارش منابع معتبر، خَوصاء، دختر خَصَفة بن ثقیف بن ربیعه است. بنا بر این، آنچه در برخى از منابع مانند كامل بهائی2/303، أعیان الشیعة 1/608 آمده كه مادر وى زینب علیهاالسلام است ظاهرا صحیح نیست. دانش نامه امام حسین علیه السلام بر پایه قرآن و حدیث 7/147

12.   تاریخ الطبری 5/452

13.   أمالی شیخ مفید ره، ص321

14.   الكامل فی التاریخ 2/574

15.   الإرشاد 2/121

16.   الملهوف، ص 215

17.   الموسوعة الكبرى عن فاطمة الزهراء علیهاالسلام 5/357

18.   زندگانی حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام ص356-357

19.   دانش نامه امام حسین علیه السلام بر پایه قرآن و حدیث 8/231، پاورقی