تبیان، دستیار زندگی
آیا ترکیه به دنبال بازگشت به دوران عثمانی است؟ ایران به عنوان یک بازیگر بزرگ منطقه ای چه نقشی در این میان دارد؟
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

پیروز بازی بزرگ ایران و ترکیه؟


آیا ترکیه به دنبال بازگشت به دوران عثمانی است؟ ایران به عنوان یک بازیگر بزرگ منطقه ای چه نقشی در این میان دارد؟


ایران و ترکیه

حوادث پس از ناآرامی ها سیاسی در تونس که خیزش سیاسی و اجتماعی در جهان عرب را به دنبال داشت، تنها تغییر دهنده نظام های سیاسی در برخی کشورهای عربی نبود، بلکه ساختار و معادلات روابط منطقه ای را نیز دگرگون کرد. اگرچه موج مشهور به بهار عربی منجر به تغییر رژیم در مصر،تونس و لیبی، تغییر نخبگان و رهبران سیاسی در اردن ،مراکش و یمن و جنگ داخلی در سوریه شده است ؛ اما این تغییرات داخلی صرفا عرصه ملی کشورها را درنمی نوردد. آرایش سیاسی ، اتحادها و معادلات منطقه ای جدید در حال ظهور است، که درک این پویایی ها و دگرگونی ها برای پیگیری و تعقیب منافع ملی ما بسیار حیاتی است. باید کوشش گردد که  این شناخت تا حد زیادی عینی(ابژکتیو) بوده و تحت تاثیر پیش قضاوتهای هنجاری، علایق ایدوئولوژیک و  مفروضات مسلم پنداشته شده قرار نگیرد. چرا که تحلیل تحولات منطقه با عینک قضاوتهای پیشینی زمینه ساز تفاسیر متناقض و نادرست از کنش سایر بازیگران منطقه ای می باشد.

یکی از مسائل مهم و بنیادینی که می بایست با نگاه عینی  بدان پرداخته شود ، برآمدن و ظهور ترکیه به عنوان رقیب منطقه ای ایران در جهان اسلام و چالشهای پیش رو می باشد. اگرچه بهار عربی و بی ثباتی سیاسی در ترکیه پس از حوادث کشورهای عربی حوزه سیاست داخلی ترکیه را به شکل جدی تهدید نکرد ، اما باعث تغییرات و دگرگونی های عمده ای در حوزه سیاست خارجی این کشور شد. در این نوشتار کوشیده می شود تا حد زیادی به این مساله پرداخته شود.

ترکیه، خوب؟بد ؟ یا زشت؟

یکی از آفات فهم ما در حوزه سیاست خارجی نگاه شیدا و عاطفی به یک پدیده و یا در قطب متضاد آن نگاه نفرت آمیز و منفی است.  در دوره ای برآمدن رجب طیب اردوغان در ترکیه به از سوی برخی نخبگان سیاسی ایران و رسانه ها به  عنوان پیروزی اسلام گرایان گرامی داشته می شد. حجاب همسرش و مقامات حزب عدالت و توسعه در رسانه ها بزرگ نمایی مثبت می شد. صحنه درگیری لفظی اردوغان و شیمون پرز در حاشیه اجلاس داووس نقل محافل سیاسی ایران بود. نهایتا ترکیه آن چنان دل نخبگان ایرانی را ربود که بارها استانبول به عنوان پایتخت دیپلماسی اتمی ایران و غرب  انتخاب شد. حتی سخن از میانجی گری ترکیه در پرونده هسته ای به میان آمد. اما اکنون این ماه عسل سیاسی به عرصه تنشها و اختلافات جدید مبدل شده است. ایران و ترکیه بر سر سوریه اختلافات جدی و راهبردی دارند. ترکیه از مخالفان مسلح بشار اسد حمایت جدی می کند. سامانه پاتریوت ناتو که از نگاه بسیاری تحلیلگران علیه ایران عملیاتی شده است ، در خاک ترکیه مستقر شده و ترکیه از تحریمها علیه ایران پیروی می کند. رهبران حماس در جشن حزب عدالت و توسعه شرکت می کنند و اردوغان را رهبر جهان عرب می خوانند. رهبران مصر و لیبی و تونس با استقبال گرم به آنکارا و استانبول می روند . در ایران سخن از این است که فتنه گران با مدل ترکیه خواهند آمد و ...  ایران در مقابل حاضر نیست دیگر امتیاز میزبانی مذاکرات هسته را به ترکیه واگذار نماید و  برخی  رسانه های ایران، ترکیه را مدل اسلام آمریکایی می دانند.

با توجه به به واقعیتهای تاریخی و معادلات منطقه ای ترکیه همیشه می تواند به عنوان یک رقیب عمده برای ایران در خاورمیانه دیده شود

همه این سیاه و سفید دیدن ها نشان دهنده این است که بخشی  جدی از فهم و تفسیر ما درباره واقعیت های جاری در ترکیه و جهان عرب و اسلام واقع بینانه نیست و نیاز به بازنگری جدی دارد. نه آن اعتماد و حسن نظر به ترکیه برآمده از واقع بینی سیاسی است و نه راه حل برخورد با وضعیت موجود ، واکنشهای عاطفی منفی است. در اولین قدم باید نسبت به درک شرایط کنونی اقدام کرد.

 از دولت اسلام گرا تا نو عثمانی گری

در واقع اولین نکته مغفول مانده از سوی سیاستگذاران خارجی کشور ما در چند سال گذشته، جایگاه تاریخی روابط ایران و ترکیه است. ترکیه امروز در واقع بخشی از امپراطوری بزرگ عثمانی است که پس از جنگ جهانی اول تجزیه شد و دولت جمهوری ترکیه لائیک و سکولار از دل آن به عنوان میراث دار بخش اصلی سرزمینی آن  سربرآورد. مصطفی کمال پاشا( آتاترک) که با شعار اصلاحات وارد عرصه سیاسی این کشور شده بود، در واقع با زدودن نظام نمادین حاکم بر خلافت اسلامی عثمانی او کوشید نظم جدید سیاسی مبتنی بر ناسیونالیسم ترک ایجاد نموده و بر مبنای این ایدوئولوژی ،دولت ملت مدرن مبتنی بر ارزشهای مدرنیسم غربی ایجاد کند. پیش از ایجاد ترکیه امروز در سده های گذشته همواره امپراتوری عثمانی یکی از جدی ترین رقیبان سیاسی ایران بوده است. از زمان شاه اسماعیل صفوی و جنگ چالدران می توان این کشاکش سیاسی میان این دو واحد مهم سیاسی را دید. در دوران صفویه شاهان صفوی با شعار ها و گرایش شیعه با حمایت قزلباشان بر سرکار آمدند و در مقابل عثمانی سنی و خلیفه استانبول قد علم کردند. امپراتوری عثمانی در واقع نه تنها بر ترکیه امروز که بر بخشهایی از شرق اروپا، سوریه، اردن، عراق، مصر، فلسطین، لبنان و عربستان امروز  حاکمیت داشت. درباره جنگها و رقابتهای ایران و عثمانی  دو نکته مهم قابل توجه است: 1- اگرچه ظاهر رقابتها و جنگها مذهبی بود اما واقعیتهای سیاسی، اقتصادی و استراتژیک انگیزه اصلی این رقابتها بودند. 2- نهایتا تضعیف هر دو امپراتوری در اثر این رقابتهای بی امان به نفع دول غربی شد و نفع واقعی برای این دو امپراتوری نداشت.

به نظر می رسد ترکیه درچارچوب راهبرد نوعثمانی می کوشد با افزایش تاثیر سیاسی و ژئوپلتیک خود ، قدرت منطقه ای و پرستیژ خود را افزایش داده و این امر به شکل مستقیم بر منافع و امنیت ایران تاثیر دارد. سیاستگذاران خارجی ایران باید بدانند نتیجه سیاستهای اسلام گرایانه و نگاه به شرق ترکیه که مورد استقبال ایرانی ها بود، عملا بر ضد ایران بوده و باعث بازگشت رقابت تاریخی ایران و عثمانی خواهد شد.

با توجه به به واقعیتهای تاریخی و معادلات منطقه ای ترکیه همیشه می تواند به عنوان یک رقیب عمده برای ایران در خاورمیانه دیده شود. پس از ایجاد امواج پان عربیسم و پان ترکیسم و تجزیه عثمانی تا حدود زیادی پیوندهای ترکیه و کشورهای عرب منطقه کمرنگ شد و ترکیه به سراغ اروپا و غرب برای تعربف هویت سیاسی خود رفت.  اما باید توجه داشت که با برسرکار آمدن دولت اردوغان در ترکیه که با ایجاد ثبات سیاسی و توسعه اقتصادی در ترکیه همراه بوده است، زمینه های بازگشت اسلام به نظام نمادین ارزشها در ترکیه فراهم شد.  در واقع  باید توجه کرد که بهار عربی فرصت مناسبی را برای همگرایی ترکیه با کشورهای عربی فراهم کرده است. پس از سقوط رژیمهای سکولار و اقتدارگرا در کشورهای عربی و برآمدن نخبگانی با گرایشهای اسلامی ، میل به همگرایی و همنوایی با روابط پیشین سیاسی در منطقه ایجاد شده است.  در واقع اگرچه ظاهرا امپراتوری عثمانی وجود خارجی ندارد و به تاریخ پیوسته ، اما ظهور نخبگان اسلام گرای سنی در کشورهای عربی زمینه را برای ترکیه برای اجرای راهبردهای نوعثمانی گری ایجاد کرده است. نظام ارزشی مشترک، خاطره تاریخی و تجربه تاریخی زمینه را برای بازتولید آن در چارچوبی امروزی فراهم کرده است.

حرف آخر

اگرچه بسیاری در ایران پس از خیزشهای عربی و سقوط رژیمهای اقتدارگرای عرب خاورمیانه و شمال آفریقا انتظار شداشتند تحولی جدی به نفع ایران در منطقه شکل بگیرد، اما ترکیه وارد بازی شده و به عنوان رقیبی جدی برای ایران مطرح شده است. به نظر می رسد ترکیه درچارچوب راهبرد نوعثمانی می کوشد با افزایش تاثیر سیاسی و ژئوپلتیک خود ، قدرت منطقه ای و پرستیژ خود را افزایش داده و این امر به شکل مستقیم بر منافع و امنیت ایران تاثیر دارد. سیاستگذاران خارجی ایران باید بدانند نتیجه سیاستهای اسلام گرایانه و نگاه به شرق ترکیه که مورد استقبال ایرانی ها بود، عملا بر ضد ایران بوده و باعث بازگشت رقابت تاریخی ایران و عثمانی خواهد شد. ترکیه می کوشد رهبری جهان اهل تسنن را در فلسطین، مصر، تونس، لیبی و... بر عهده گیرد و وارد قلمروهای نفوذ ایران در سوریه و سپس عراق شود. در واقه=ع ترکیه می کشود خود را به عنوان مدل بدیل در برابر ایران به کشورهای عربی معرفی کند.  درک واقع بینانه شرایط موجود به ما برای طراحی های راهبردهای موثر دربرابر این تهدیدات عینی کمک شایانی خواهد کرد.

سید حسین زرهانی

بخش سیاست تبیان