نقاشی ایران در دوره سلجوقیان
از این دوره چند قطعه نقاشی دیواری و معدود نسخه های مصور خطی به دست ما رسیده است. با این حال نقوش یاد شده اطلاعات چندانی در اختیار ما قرار نمی دهند. در عوض نقاشی های روی سفالینه ها به خصوص سفال های مینایی منبعی مهم درباره ی نگارگری این دوره به شمار می روند. صحنه های نقوش سفالهای مینایی داستان های متداول در ادبیات مانند داستان های بهرام گور، بیژن و منیژه، قهرمانی های فریدون و غیره بوده است.
شیوه ی نقاشی سلجوقیان برگرفته از دو روش بوده است:
اول نحوه ای از چهره نگاری که سابقه اش قابل ردگیری در آسیای مرکزی و بیانگر سنت های تصویری مانوی و بودایی یعنی صورت های گرد تمام رخ با دهان کوچک و چشمان مورب است.
اسلوب دوم شیوه ای کاملا دمگیری (خطی) در بازنمایی هیکل ها، گیاهان ، جانوران و مناظر طبیعی است که روش اخیر نیز از سنت های رایج در تورفان نشات گرفته است.
صحنه های مینیاتور دوره ی سلجوقی و صحنه های سفال های مینایی هماهنگی و تاثیرپذیری متقابل را منعکس می کنند و به احتمال بسیار در دوره سلجوقی و نیز سایر دورانها، نگارگران سفالها و کاشی ها ، تصویرگران کتاب های مصور نیز بوده اند.
قدیمی ترین آثار کتابی مصور ایران در دوران اسلامی متعلق به نیمه دوم قرن5 هـ.ق و اوایل قرن7هـ.ق است.
دوکتاب "اندرزنامه" قابوس بن وشمگیر با تاریخ 483هـ.ق موجود در موزه "سینسینایی" آمریکا و کتاب ورقه و گلشاه با تاریخ اوایل قرن 7هـ.ق محفوظ در کتابخانه "توپ قاپو یرای" ترکیه جزو اولین کتاب های مصور جهان اسلام هستند.
نگاره های کتب مذکور ساده و بی تکلفند و صرفا برای تزیین و زیبایی به کار رفته اند. ابعاد این نقاشی ها کوچک و بیشتر در عرض صفحات و در بین نوشته ها طرح شده اند. از کتب دیگر که از قرن 5 تا اوایل قرن 7هـ.ق مصور شده ، می توان به کتاب "سمک عیار" و " طب جالینوس" یا " التریاق" اشاره کرد که در ادامه به بررسی هریک از این نسخ خواهیم پرداخت.
اندرزونامه
این کتاب بین سالهای 475تا 483هـ در گرگان نوشته و مصور شده است.(1)در تصاویر این کتاب تزیین البسه به چشم می خورد. افراد با قامت بلند ترسیم شده اند. لباس زیرین آنها آستین بلند و لباس رو آستین کوتاه دارد. قیافه و حالت چشمان ، کودکانه به نظر می رسد. عمامه مردان نیز به صورت پَخ نشان داده شده است.
سمک عیار
موضوع بیشتر نگاره های این کتاب، داستان های شمس و شمات است. تصاویر این کتاب توسط "صادق ابن ابوالقاسم شیرازی" مصور شده است. نوع کادرها افقی است. تزیینات البسه در آن وجود دارد. موهای پرسوناژها به صورت بافته نگارش شده و در پس زمینه مناظر قرینه دیده می شود. رنگ قالب در نگاره ها رنگهای قرمزو نارنجی و گرم است.
طب جالینوس
این کتاب که "التریاق" نیز نام دارد توسط جالینوس نوشته شده است. از خصوصیات این کتاب می توان به عدم رعایت پرسپکتیو، توجه به اصل موضوع و چهره های شبیه نقاشی های تورفان اشاره کرد. موضوع این کتاب ، روش تهیه گیاهان دارویی است. این کتاب 12نگاره و جدول دارد.
موضوع بیشتر نگاره های این کتاب، داستان های شمس و شمات است. تصاویر این کتاب توسط "صادق ابن ابوالقاسم شیرازی" مصور شده است. نوع کادرها افقی است. تزیینات البسه در ن وجود دارد. موهای پرسوناژها به صورت بافته نگارش شده و در پس زمینه مناظر قرینه دیده می شود. رنگ قالب در نگاره ها رنگهای قرمزو نارنجی و گرم است.
ورقه و گلشاه
این کتاب در اوایل قرن 7هـ.ق احتمالا در آذربایجان مصور شده و دارای متنی فارسی است.(2) در نگاره های این کتاب صحنه های عاشقانه و زنان در البسه مردان دیده می شوند. در بیشتر اوقات، در اطراف سر پرسوناژها ، هاله نور دیده می شود که احتمالا برای جداکردن پیکره از پس زمینه است.این کتاب را شخصی به نام "عیوقی" تالیف و "مومن محمد خویی" نقاشی و خوشنویسی کرده است.این نسخه دارای 71نگاره افقی است.
فرسکهای برج های خرقان
در دوره سلجوقی علاوه بر کتابت و نقاشی بر روی سفال، نقاشی دیواری نیز بار دیگر رونق گرفت که می توان به نقاشی های موجود در یکی از دوبرج خرقان( که قدیمی تر است) اشاره کرد.در این دیوارنگاره ها از نقوش اسلیمی و تجریدی و خط کوفی تزیینی اشاره شده که در میان آن نقش موجودات جانداری مانند پرندگان نیز دیده می شود.(3)
پی نوشت:
1- توحیدی:107
2- این کتاب کهن ترین کتاب مصور فارسی تا کنون است.
3- حاتم، 168
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منبع:
حاتم، غلامعلی، معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقی
توحیدی ، فایق، مبانی هنرهای فلزکاری، نگارگری، سفالگری و منسوجات
اکبری، تیمور، تاریخ نقاشی و مینیاتور در ایران
