آوای خاطره انگیز نقاره خانه حرم امام رضا(ع)
شنیدن صدای نقاره خانه حرم امام رضا (ع) در لحظه های ناب روزهای روحانی ماه مبارک رمضان گوشنواز و دلنشین است.
نواختن نقاره از زمانهاى قدیم در آستان مقدس امام رضا علیه السلام معمول بوده است. اما این که این رسم از چه زمانى آغاز شده و به صورت یک سنّت در آمده، معلوم نیست. نه نویسندگان درباره آن چیزى نوشتهاند و نه اسناد و مدارک موجود در حرم مطهر چیزى را نشان مىدهد. اما از نشانههاى تاریخى چنین برمىآید که در قرن دهم، نواختن نقاره معمول بوده است.
فضل بن روزبهان خنجى در کتاب مهمان نامه بخارا، در حالات محمدخان شیبانى، سلطان ماوراء النهر که مشهد مقدس و ناحیه طوس را تصرف کرده بود، مىنویسد:
«سلطان تصمیم گرفت به زیارت حضرت رضا علیه السلام برود، از این رو، با اعیان لشکر خود و قاضیان و محتشمان عازم مشهد گردید. من با گروهى قبلاً به مشهد رفتیم و در آن جا مراسم استقبال را فراهم کردیم. بر فوق بارگاه حضرت، محلّى که نقاره نوبت حضرت امام مىزنند، جماعت نقارهچیان اردوى همایون و نفیرچیان ایستاده، مترصّد آن که چون موکب همایون برسد نقاره بکوبند و نفیر نوازند. آن حضرت امر فرمودند که دم نزنند و نفیرنوازى را به فقیرنوازى بدل فرمودند، و چون به درگاه بارگاه رسیدند، فرود آمده به پیشگاه برآمدند و از آن جا به روضه مقدس قدم گشاده و آداب زیارت تقدیم نمودند و اندکى نشسته، از قبه بیرون فرمودند.»
از این متن معلوم مىشود که در قرن نهم و دهم، نقاره نواخته مىشده و جایى هم در بلندى براى نقارهزنان اختصاص داشته است.
در روزگاران پیشین، استفاده از شیپور و نقاره در دربار شاهان معمول بود و هر بامداد و شبانگاه، در کاخها و قصور و محلهاى اقامت حاکمان و امیران در شهرها و بیابانها نقاره مىزدند و مردم را احضار و یا مرخص مىکردند و طبل نواختن و شیپور زدن، نشان حاکمیت و اقتدار شاهان به شمار میرفته است.
در ایران، نواختن طبل و نقاره، تا زمان قاجاریه ادامه داشت و حاکمان هم در مراکز استانها به هنگام معینى از آن استفاده مىکردند و در مناطق شرقى کشور حتى تا اوایل قرن حاضر نیز معمول بود.
اما چرا این شیوه در بارگاه امام رضا علیه السلام مرسوم شده، چه کسى آن را بنا نهاده و از چه زمانى این کار رواج یافته است، معلوم نیست، و هر کس بر پایه ذوق و برداشت خود، براى آن انگیزهاى بیان مىکند. به این برداشتها توجه کنید:
ـ از آن جا که امام رضا علیه السلام عنوان ولایتعهدى داشته و ایشان را سلطان مىخواندهاند، نواختن نقاره در بارگاه ایشان معمول شده است.
ـ شاید زمانى براى پاسدارى از حرم مطهر و مشهد، در آن جا لشکریانى بودهاند که براى اعلام آمادگى ایشان نیاز به نواختن نقاره بوده، و سپس این رسم به سان یک سنّت، ماندگار شده است.
ـ نقاره زدن و شیپور نواختن، براى احترام و بزرگداشت بارگاه امام رضا علیه السلام است و تنها جنبه تشریفاتى دارد و هیچ نظر دیگرى در میان نبوده است.
به هر حال و با هر انگیزهاى که این کار آغاز شده باشد، اینک نقاره هر صبح پیش از طلوع آفتاب و هر عصر پیش از غروب خورشید نواخته مىشود و همزمان با برآمدن و فروشدن آفتاب ، آخرین نواهاى نقاره به گوش مىرسد. این بدان معنى است که نمازگزاران براى بر پا داشتن فریضه خود، اندک فرصتى بیش ندارند و اگر نماز خویش را به جاى نیاوردهاند، مىباید شتاب کنند و به اقامه نماز بپردازند.
افزون بر این، هنگامى که حادثه خاصى رخ دهد که مردم شادمان گردند و جشنى همگانى پدید آید، نقارهنوازان بر فراز نقارهخانه مىروند و بر طبلها مىکوبند و در شیپورها مىدمند.
نیز، هر گاه در آستان امام هشتم علیه السلام بیمارى شفا یابد و به خیل شفا یافتگان آستان حضرتش افزوده شود، به منظور اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى، نقارهها را به صدا در مىآورند.
علاوه بر این، در شبهاى میلاد معصومان و بزرگداشت مناسبتهاى مذهبى، مانند جشنهاى بزرگ قربان و فطر و غدیر، و هم چنین در زمان تحویل هر سال شمسى، در آغاز نوروز، نقاره نواخته مىشود.
اما در ایام محرم و صفر که روزهاى سوگوارى شیعیان است، به منظور احترام به آیین سوگوارى، هیچ نوایى از نقارهخانه به در نمىآید.
بناى جدید و چشمگیر نقارهخانه، با ظرافت و شکوه خود، از دیدنىترین بخشهاى حرم مطهر است که همگان را به اعجاب و تحسین وامىدارد. بناى نقارهخانه که سراسر از کاشى فیروزهاى است و در پیرامون ایوان آن نرده کشى شده است، دو طبقه دارد، طبقه زیرین جاى گذاشتن طبلها و شیپورها است و طبقه دوم محل استقرار نوازندگان.
نقارهزنان هفت نفر هستند که سه نفرشان بر طبل مىکوبند و چهار نفر در شیپور مىدمند.
خوب است بدانید که طبلها ذکری ندارند و فقط به عنوان «کوس شادمانه » و همنواز از شروع تا خاتمه با کرناها نواخته میشوند. در صورتی که کرناها ذکری دارند که سینه به سینه تا به امروز نقل شده است و بدین شرح است :
دست اول: «سرنواز » ، سردسته کرنانوازها، کرنا را به طرف گنبد حضرت به عنوان سلام میگیرد و میدمند: « سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا »
پس نوازان که تعداد آنها چهار نفر میباشند، جواب میدهند:
«امام رضا »
سرنواز مجدداً با سر کرنا به طرف گنبد حضرت اشاره میکند و چنین مینوازد: «امام رضا»
پس نوازان جواب میدهند: «غریب»
دست دوم: کرنای سرنواز ذکر میکند: « مولی مولی مولی علی بن موسی الرضا »
پس نوازان جواب میدهند: «رضا جان»
سرنواز، سر کرنا را به طرف گنبد میگیرد و ذکر میکند:
«یا امام غریب، یا امام رضا»
دست سوم: کرنای سرنواز ذکر میکند: «دوران دوران امام رضاست »
در این موقع طبالها به عنوان شادی طبلهای خود را به صدا در میآورند . این طبل به «کوس شادمانه» معروف است .
مجدداً سرنواز شذکر میکند: «دوران دوران امام رضا، دادرس بیچارگان»
پس نوازان پاسخ میدهند: «ای دادرس درماندگان»
موقعی که پس نوازان میخواهند کرنای خود را بر زمین بگذارند، سرنواز میگوید: «فریاد رس»
آستان قدس رضوی،به سوی بارگاه نور
بخش حریم رضوی
