تبیان، دستیار زندگی
"جنود عقل و جهل"، کتابی ارزشمند در حوزه اخلاق و عرفان به قلم امام خمینی(ره) مهمترین ودیعه الهی در نهاد هر انسان «عقل» اوست که وی را از حیوانات و دیگر موجودات عالم طبیعت متمایز می‌سازد. تمامی آنچه که آدمی با سرپنجه اندیشه پد...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

لشگریان عقل و سربازان جهل...

"جنود عقل و جهل"، کتابی ارزشمند در حوزه اخلاق و عرفان
به قلم امام خمینی(ره)


مهمترین ودیعه الهی در نهاد هر انسان «عقل» اوست که وی را از حیوانات و دیگر موجودات عالم طبیعت متمایز می‌سازد. تمامی آنچه که آدمی با سرپنجه اندیشه پدید آورده، محصول همین گوهر گران‌بهاست. بدین‌سان از دیر باز، مهمترین دغدغه مکاتب فلسفی و فکری، تبیین چگونگی کارکرد این ودیعه شگرف در نفس آدمی و تأثیر آن بر رفتارهای ارادی فردی و جمعی بشر و نحوه عقلانی کردن رفتارها و روابط انسانی بوده است.

گفتمان مبتنی بر«عقلانیت»، جدی‌ترین رویکرد فرهنگی در قرون اخیر و در عصر حاضر است. بسیاری از پهنه‌های زندگی فردی و اجتماعی انسان امروزین، تحت تاثیر همین رویکرد و نوع قرائتی که از ماهیت عقل و کارکرد و آثار و آفات آن به‌صورت فرهنگ مسلط ارائه می‌شود، دگرگون شده یا در حال دگرگونی است. بدیهی است که بیان ویژگی‌های عقل، ماهیت آن و تبیین ویژگی‌های زندگی عقلانی در فلسفه‌ها و مکاتب مختلف، متفاوت است؛ گاه این تفاوت‌ها تا اندازه ارایه دو دیدگاه متضاد رخ می‌نمایند.

چنین نیست که آنچه به‌نام عقل، حیات عقلانی، رفتار عقلانی و «عقلانیت» در فلسفه اومانیزم و منطق لیبرالیزم ترویج می‌شود، الزاماً منطبق بر مفاهیم و معانی این واژگان در منطق دینی و معارف الهی باشد. در فلسفه اسلامی و خصوصاً معارف اهل بیت(ع) بین عقل و نفس، رابطه‌ای ویژه با قانونمندی‌های خاص خود برقرار است و فرماندهی عقل در مملکت روح و جان انسان، از رهگذر پیروزی لشگرعقل بر سپاه جهل در جریان تقابل این دو امکان‌پذیر است.

در فرهنگ دینی ما عقل، بزرگ مخلوق الهی است که سعادت انسان به حاکمیت آن و شقاوتش، به چیرگی جهل و جنود آن است. بنابراین معرفت این دو، از واجبات سلوک است که امامان همام «علیهم‌السلام» در سخنان خود به‌معرفی آن پرداخته‌اند و به‌همین دلیل حدیث‌شناسی بزرگ مانند ثقه‌الاسلام کلینی(قده) اثر بی‌همتای خود «کافی» را با کتاب عقل و جهل آغاز کرده است. و در همین‌جا، حدیث گرانقدر مفصل جنود عقل و جهل را از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند.

امام خمینی‌(س) عارف عامل و راه‌شناس بزرگ و مربی نفوس، برای پروراندن جان‌های تشنه حقیقت و نشان دادن راه به طالبان وصال و گشودن گره‌های کور و دره‌های خطرناک سقوط انسان، در دروس اخلاقی خود به‌‌شرح این حدیث همت گماشته‌اند و در آن، بیست و پنج لشگر از عقل و جهل را از هفتاد و پنج لشگر نقل شده در حدیث، با خامه شیوای خود بحث کرده‌اند. مهم‌ترین ویژگی‌های اثر فوق را می‌توان چنین خلاصه کرد:

1- شرح حدیث جنود عقل و جهل، آخرین کتاب اخلاقی و عرفانی امام‌(قده) می‌باشد، که در سال 1363 هـ. ق پایان یافته است و مقصد ایشان در این اثر، استفاده عموم بوده و به‌همین دلیل قابل بهره‌برداری و استفاده همگان است. ولی خواص را از آن لطافت‌ها حاصل گردد که در کمتر اثر اخلاقی دیده می‌شود.

2- هر چند مولّف محترم تلاش کرده‌اند که اثر فوق، جنبه تخصصی پیدا نکند ولی ضرورت برخی مباحث و تسلطّ بی‌نظیر ایشان بر مباحث نظری و عرفانی، موجب شده است، مطالب ارزنده‌ای در شناخت عقل و جهل و فطرت و کفر و ایمان و ... بیان شود که کم نظیر می‌باشد.

3- حضرت امام (س)، در هر لشگر عقل و جهل (صفت اخلاقی) معنای دقیق آن را بیان کرده و ارتباط آن را با عقل و جهل و فطرت مخموده و محجوبه شرح داده‌اند و اهمیت آن، و راه تحصیل ملکه نیکو و زدودن صفت زشت اخلاقی را از راه‌های علمی و عملی بازگو نموده‌اند.

4- در مقدمه کتاب آورده‌اند که علم اخلاق برای تهذیب نفوس است و کتاب اخلاقی باید نفس سنگ شده را نرم و تیره را روشن و مهذّب کند و باید دوای درد باشد، نه نسخه درمان. به‌همین دلیل، کوشیده‌اند مباحث خویش را به دور از اصلاحات رایج و شقوق فراوان با بهره‌گیری از احادیث ائمه‌معصومین‌علیهم السلام و موعظه و پندها بیامیزند و راه و روش کار را در لابلای مطالب بیان کنند. بی‌تردید موعظه‌های نافذ ایشان که از دل برمی آید، بر جان خواننده می‌نشسیند و او را از غفلت بیرون می‌آورد و به راه می‌اندازد که اولین منزل و مهم‌ترین منزل سلوک همین یقظه و بیداری نفس است.

امید است که علاقمندان به تربیت نفوس خود و دیگران، با استفاده از این اثر، چراغی را فرا‌راه خویش بیابند که برای سیر به‌سوی مقصد و مقصود کمک کار آنها باشد.