نقش امتحان در تربیت نفس

مقدمه

در ابتلا و امتحان است كه استعدادهاى انسان شكوفا مى شود و حقیقت آدمى جلوه مى نماید. گوهر وجود آدمى در آزمایشگاه ابتلا و امتحان خود را نشان مى دهد و باطنها در پرتو این آزمونها ظهور مى یابد، در مقالات قبلی به بررسی ابعاد مختلف ابتلا پرداختیم و در آن مقاله، از مباحث ابتلا مقوله هایی مهم «اهداف آزمایش» و  «نقش ابتلا و امتحان در تربیت» را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

اهداف آزمایش

نوع اول: گاهی امتحان و آزمایش برای شناختن است، به این معنی که شخص امتحان کننده وقتی می خواهد مجهولی را تبدیل به معلوم کند، آن را آزمایش می کند. مثلاً مواد غذایی را به آزمایشگاه می برند برای این که ببینند سالم است یا نه. این امتحانی است که هدف امتحان کننده از آن این است که می خواهد حقیقتی را کشف کند. در مورد خداوند نسبت به بندگان چنین امتحانی معنی ندارد.

نوع دوم: گاهی آزمایش برای اتمام حجت است؛ یعنی برای این است که به خود امتحان شونده امری را ثابت کند. یک معلم که در طول سال با دانش آموز کار می کند، خودش می داند که به کدام دانش آموز باید نمره قبولی بدهد و به کدام نمره رد بدهد. به کدام یک باید بیست بدهد، به کدامیک نمره نوزده و به کدام چهارده. ولی مسلم است که اگر امتحان نکرده بخواهد این نمره ها را بدهد، غیر از آن کسی که بیست می گیرد همه اعتراض می کنند. او آن ها را امتحان می کند، تا بر همه روشن شود که نمره هایی که می خواهد بدهد همه درست است. امتحان به این معنی در مورد خدای متعال معنی دارد. ممکن است خدای متعال بنده ای را مورد امتحان قرار بدهد برای این که حجت بر آن بنده تمام شود.

نوع سوم: گاهی امتحان برای تمرین امتحان شونده است؛ یعنی خداوند متعال ـ که البته در مورد غیر خداوند متعال هم صدق می کند ـ انسان را مورد آزمایش قرار می دهد برای این که در طی آن آزمایش استعدادهای درونی او به فعلیت برسد. مثل آدمی که خودش یا دیگری را به آب می اندازد برای این که شنا یاد بگیرد. این نوع امتحان، نوعی عمل و رفتار برای کمال یافتن است. بر اثر تلاش کردن در آب است که انسان شناگر می شود.

امتحان های الهی برای این جهت است که انسان در خلال آن گرفتاری ها، کمال یابد. (مطهری، آشنایی با قرآن، ج7 ص183)

قرآن مجید به این حقیقت تصریح دارد؛ او آنچه را شما در سینه دارید می آزماید تا دل های شما کاملاً خالص گردد و او به همه اسرار درون شما آگاه است. (آل عمران/154)

به تعبیر دیگر در سر دو راهی ها و سختی ها قرار دادن، برای آن است که استعدادهای درونی اش بروز و ظهور کند، یعنی اگر این آزمایش نباشد، او در حد خامی و در حد بالقوه می ماند، این آزمایش است که تکمیل کننده است. نوع سوم آزمایش یعنی آزمایش تکمیل کننده. آزمایش الهی درباره بندگان همان خصلت تکمیل کنندگی را دارد.(مطهری، آشنایی با قرآن، ج 8 ، ص135)

نقش ابتلا و امتحان در تربیت

اگر انسان به بینشى درست درباره ى ابتلا و امتحان الهى و عمومیت آن دست یابد، مى تواند از این روش در جهت سازندگى خویش و اتصاف به كمالات بخوبى بهره ببرد و نیز مى توان این روش را با توجه به اصول تربیت در برنامه ى تربیتى به كار گرفت.

در ابتلا و امتحان است كه استعدادهاى انسان شكوفا مى شود و حقیقت آدمى جلوه مى نماید. ملاى رومى در این باره مثالى مى زند، مى گوید: ابتلائات و امتحانات مانند افعال و مشتقاتند كه حقیقت مصدر را در جلوه هاى گوناگون نشان مى دهند. تماس و رویارویى و برخورد آدمى با ابتلائات و امتحانات در نظام هستى، نهانیهاى انسان را كه مانند مصدر ساكن و بى حركت است، به جنب و جوش درمى آورد و از صورتهاى استعدادى به صورتهاى فعلى جلوه مى دهد و این گونه است كه امتیازها مشخص مى شود و هر كس به جایگاه شایسته ى خودش دست مى یابد.

گوهر وجود آدمى در آزمایشگاه ابتلا و امتحان خود را نشان مى دهد و باطنها در پرتو این آزمونها ظهور مى یابد، به بیان امیرمومنان على "علیه السلام": فى تقلب الاحوال علم جواهر الرجال. [ نهج البلاغه، حكمت 217. ] گوهر انسانها در آزمایشگاه دگرگونى احوال معلوم مى شود.

عند الامتحان یكرم الرجل او یهان. [ شرح غررالحكم، ج 4، ص 321. ] هنگام آزمایش است كه انسان خود را گرامى یا خوار مى دارد.

انسان تا از ناخالصى ها پاك نشود، صفات و كمالات الهى در او جلوه نمى كند و آنچه آدمى را از پلیدیها پاك مى سازد، ابتلا و امتحان است، چنانكه امیرمومنان فرمودند:

ولكن الله یختبر عباده بانواع الشدائد و یتعبدهم بانواع المجاهد و یبتلیهم بضروب المكاره، اخراجا للتكبر من قلوبهم و اسكانا للتذلل فى نفوسهم و لیجعل ذلك ابوابا فتحا الى فضله و اسبابا ذللا لعفوه.[نهج البلاغه، خطبه 192]

لیكن خدا بندگانش را به گونه گون سختیها مى آزماید و با مجاهدتها به بندگى شان وادار مى نماید و به ناخوشایندها آزمایششان مى كند تا خودپسندى را از دلهایشان بزداید و خوارى و فروتنى را در جانهایشان جایگزین فرماید و آن را درهایى سازد گشاده به بخشش او و وسیلتهایى آماده براى آمرزش او.

ان الله یبتلى عباده عند الاعمال السیئه بنقص الثمرات و حبس البركات و اغلاق خزائن الخیرات، لیتوب تائب و یقلع مقلع و یتذكر متذكر و یزدجر مزدجر. [ همان، خطبه ى 143. ]

خدا، بندگان خود را به كیفر كارهاى زشت آنان، مبتلا سازد به كاهش میوه ى درختان و به ناباریدن باران و بستن گنجینه هاى خیر به روى ایشان، تا توبه خواه توبه كند و معصیت كار دل از معصیت بكند و پند گیرنده پند پذیرد و بازدارنده، راه نافرمانى را بر بندگان بگیرد.

اینها همه صورتى از ابتلا و امتحان است در جهت تربیت انسان و اصلاح مردمان.

هو الذى اشتدت نقمته على اعدائه فى سعه رحمته و اتسعت رحمته لاولیائه فى شده نقمته. [همان، خطبه 90]

اوست خدایى كه كیفر او بر دشمنانش سخت است، در عین رحمت- او بر ایشان- و رحمت او فراگیر دوستان است، در حال سختگیرى او- بر آنان.

ابتلا و امتحان راهى است نیكو براى پالایش و پیرایش و نیز شكوفایى و بالندگى.

یمتحن المومن بالبلاء كما یمتحن بالنار الخلاص. [شرح غررالحكم، ج 6، ص 476]

مومن به بلا آزمایش مى شود چنانكه طلا و نقره در بوته گداخته و خالص مى شوند.

ــــــــــــــــــــــــ

مباحث اهداف آزمایش و  نقش ابتلا و امتحان در تربیت را در این نوشتار بررسی کردیم در نوشته های بعدی مقوله های دیگری از موضوع ابتلا را مورد بحث و بررسی قرار خواهیم داد.

                                                                                                                                           فرآوری: آمنه اسفندیاری

بخش اعتقادات شیعه تبیان

منابع:

سایت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

ماه مهر پرور: تربیت در نهج البلاغه ـ مصطفی دلشاد تهرانی