چشم و هم چشمی از نگاه قرآن

چشم و هم چشمی و چشم داشتن به داشته های دیگران یکی از خطراتی است که سعادت دنیوی و اخروی ما را به شدت تهدید  می کند،اگر کسی به این ورطه افتاد که  هر چه دیگران دارند بهترش را داشته باشد دست به اعمالی خواهد زد که  آخرت سوز و ویرانگر است.

در این حالت شخص می کوشد چیزهایی را تهیه و به نمایش گذارد که در چشم دیگری خوب و زیبا و شگفت انگیز باشد و برتری خود را از این طریق به رخ دیگری بکشد.

در این جا به برخی از انگیزه ها و عوامل دخیل در شکل گیری روحیه چشم و هم چشمی نقش دارد اشاره خواهیم کرد.

انسان، موجودی الگوپذیر

انسان ها معمولا در زندگی خود خواسته یا ناخواتسه دیگرانی را الگوی خود قرار می دهند و سعی می کنند چون او باشند،که این الگو پذیری می تواند جنبه مثبت یا منفی داشته باشد.

قرآن در آیاتی گزارش می‌كند كه برخی از مردم، رقابت سازنده و سالمی نداشتند، چرا كه ره گم كرده بودند و چیزهایی را كمالی می‌دانستند كه یا ضدكمالی بود یا ابزاری برای كمال بود و تنها در حد وسیله و ابزار، ارزش داشت ولی برخی‌ها بدان اصالت داده و آن را هدف می‌انگاشتند.

از جمله این مردمان، گروهی از بنی اسرائیل بودند كه قارون را الگوی خود قرار داده و می‌خواستند تا مانند او شوند و در حسرت ثروت قارونی بسر می‌بردند، چرا كه ثروت را اصیل دانسته و به عنوان هدف برای خود قرار داده بودند. اینان كمال را در زندگی دنیا دانسته و ثروت را عامل سعادت خود می‌دانستند. از این رو در حسرت ثروت قارونی بودند و او را الگوی رفتاری خویش قرار می‌دادند.

اینان زمانی بیدار می‌شوند كه خداوند، قارون را با مال و كاخ و ثروت او به زمین فرو می‌برد و نیست و نابود می‌كند. آن زمان است كه خود را سرزنش می‌كنند كه چرا قارون را الگوی خود قرار داده و چشم و هم چشمی با قارون داشتند. (قصص، آیات 67 تا 28)

عقده حقارت 

فردی که دچار چشم و هم چشمی است به دلیل احساس حقارتی كه دارد (فجر، آیه 61)، می‌خواهد در انجام كار یا زمینه‌ای از دیگران بهتر باشد و سعی می‌كند به نوعی سرپوشی بر این احساس بگذارد، به همین خاطر خود را توانمندتر و بهتر از آنچه كه هست، قلمداد می‌كند. (اعراف، آیه 21 و سوره ص، آیه 67) در حالی كه انسان باید به دنبال تامین نیازهای طبیعی خود باشد و در حد طبیعی هم برای تامین آنها تلاش كند و كمال مطلق را در این ابزارها و روش‌ها بجوید.

تکاثرطلبی، از عوامل چشم و هم چشمی

تکاثرطلبی نیز می تواند یکی دیگر از علل و عوامل چشم و هم چشمی باشد؛ زیرا شخص با این شیوه می کوشد تا اموری را گرد آورد که بتواند به رخ دیگری بکشد و خود را در حد و اندازه طرف مقابل و یا فراتر از آن بنمایاند. زیاده خواهی های آدمی در همه حوزه ها وجود دارد. بنابراین زیاده خواهی، خاص چیز و یا امری نیست. از جمله زیاده خواهی های آدمی می توان به گردآوری مال و فرزند و اموری اشاره کرد که به چشم می آید.

در سورة هود میخوانیم: «وَ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِیهِ وَكَانُوا مُجْرِمِینَ؛(سوره هود آیه116) و آنانکه ستم میکردند، از تنعم و کامجویی پیروی کردند و گناهکار بودند.»

حسادت های فردی نیز در زمینه چشم و هم چشمی می تواند نقش داشته باشد چرا که افراد حسود به نوعی در پی همانندسازی با دیگران هستند و می خواهند چیزی جدای آنچه مورد تایید دیگران است، نباشند.

حسادت و غبطه

حال رقابت غیرسازنده میان افراد جامعه، عامل مهمی در ایجاد چشم و هم چشمی است از این رو می بایست با آموزش درست و ایجاد بینش و نگرش سازنده، رقابت های نادرست را به شکل رقابت های سازنده چون مسئله غبطه تبدیل و دگرگون ساخت و جامعه را از آثار زیانبار چشم و هم چشمی و صرف هزینه های بسیار در امور غیرمفید رهایی بخشید.

كسی كه به مقایسه مادی زندگی خود با زندگی دیگران می‌پردازد، گرفتار نوعی خودكم بینی می‌شود و خود را در میان مردم خوار و پست می‌شمارد (فجر، آیه 61) از نظر این دسته از افراد، اگر وضعیت مادی مطلوب شود، وضعیت اعتباری و روحی آنان نیز بهتر می‌شود (فجر، آیه 51) زیرا ملاك و معیار كرامت و اهانت را مادیات دنیوی می‌دانند، در حالی كه كرامت انسان در تقوا و كمالاتی است كه كسب می‌كند و برای آن پایانی نیست، همچنانكه اهانت و خواری را می‌بایست در دوری از خداوند و بی تقوایی و نقص وجودی خود دانست.

فرآموشی آخرت و دنیا طلبی

قرآن کریم می فرماید: « اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفَاخُرٌ بَیْنَكُمْ وَ تَكَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلادِ ... وَ مَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ؛(سوره حدید، آیه 20) ؛ بدانید که زندگی دنیا بازی و سرگرمی و تجمل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است ... و دنیا جز متاع فریب نیست.»

چشم و همچمش های خوب

از آن جایی كه از نظر اسلام، كمال مطلق، خداوند است و هر انسانی باید برای كسب آن شتاب كند و گوی سبقت را از همگان برباید، می‌توان گفت كه چشم و هم چشمی كه در این چارچوب انجام گیرد سازنده و خوب و ارزشی و در غیر این صورت ضدارزشی و بدخواهد بود.

خداوند در بیان معیار مسابقه اخلاقی، مسابقه به هدف دست‌یابی به خیر را مطرح می‌كند و می‌فرماید:

«فاستبقو الخیرات»؛ در كارهای خیر مسابقه دهید. (بقره، آیه148؛ مائده، آیه48)

خیر در فرهنگ قرآنی آن نعمتی است كه كمالی باشد یا انسان را به كمالی برساند. از این رو خداوند از مردم می‌خواهد تا در خیرات یعنی كمال و كمال خواهی مسابقه بدهند و در فرصت كوتاه عمر، خود را به آن برسانند.

همچنین می‌فرماید:

«سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاء وَالارض »» ؛ به سوی مغفرتی از پروردگارتان و بهشتی كه عرض و پهنای آن آسمان و زمین است، سبقت بجویید. (آل عمران، آیه 331)

فرآوری :محمدی

بخش قرآن تبیان

منابع :

سایت اخلاق امامیه

پژوهشکده باقر العلوم