خاک

خاک‌ها مخلوطی از مواد معدنی و آلی هستند که از تجزیه و تخریب سنگ‌ها در نتیجهء هوازدگی به وجود می‌آیند که البته نوع و ترکیب خاک‌ها در مناطق مختلف بر حسب شرایط ناحیه فرق می‌کند. مقدار آبی که خاک‌ها می‌توانند به خود جذب کنند، از نظر کشاورزی و هم چنین در کارخانه‌های راه‌سازی و ساختمانی دارای اهمیت بسیاری است. البته این مقدار در درجه ی اول بستگی به اندازه دانه‌های خاک دارد.

هرچه دانه خاک ریزتر باشد، آب بیشتری را به خود جذب می‌کند که این خصوصیت برای کارهای ساختمان‌سازی مناسب نیست. به طور کلی خاک خوب و حد واسط از دانه‌های ریز و درشت تشکیل یافته‌است. تشکیل خاک‌ها به گذشت زمان، مقاومت سنگ اولیه یا سنگ مادر، آب و هوا، فعالیت موجودات زنده و بالاخره توپوگرافی ناحیه‌ای که خاک در آن تشکیل می‌شود بستگی دارد.

نحوه به وجود آمدن خاک

در آغاز پیدایش، کره زمین به صورت توده مذابی بوده که با سردشدن تدریجی سطح خارجی آن سفت و سخت شده به صورت پوسته جامد (لیتوسفر) در آمده است، با گذشت زمان و تغییر و تحولات به وجود آمده در این پوسته جامد، سنگ های آذین، رسوبی و دگرگونی تشکیل شده است. این سنگ ها در مجاورت هوا و آب تحت تأثیر عوامل جوی و موجودات زنده و عوامل فیزیکی و شیمیایی، تغییراتی را متحمل شده، به تدریج خاک به وجود می آید.

خاک حاصل، در حال تکامل بوده، با گذشت زمان موادی به آن اضافه و یا خارج می شود. مثلاً آبیاری زیاد بخشی از مواد موجود در سطح خاک را به طبقات پایین تر می برد و یا در اثر تبخیر شدید در نواحی خشک بعضی از مواد محلول به سطح خاک می آیند. در نتیجه فعالیت های یاد شده به تدریج در خاک لایه ها و طبقاتی تشکیل می شود که ازنظر جنس، رنگ و ضخامت با یکدیگر تفاوت دارند. این لایه ها در خاک شناسی، افق نامیده می شود. مجموع افق های خاک را نیمرخ خاک یا پروفیل خاک می گویند.

زمان لازم برای پیدایش خاک

تشکیل خاک پروسه ای دو مرحله ای است، مرحله اول تشکیل مواد مادری که در آن معمولاً ماد به صورت خرد شده در می آیند و مرحله دوم که در آن افق ها خاک تشکیل می گردد.

طبعاً اگر زمان لازم برای هوا دیدگی سنگ مادر نظیر گرانیت یا کوارتزیت را جز زمان لازم برای تشکیل خاک ها به حساب آوریم زمان تشکیل خاک خیلی خیلی زیاد خواهد شد. در حالی که اگر تشکیل خاک بر روی مواد مادری خرد شده و قابل نفوذ و به ویژه در اقلیم گرو مرطوب آغاز شود. زمان لازم خیلی کوتاه تر و سریع تر خواهد بود. نباتات می توانند، در مواد اولیه و سنگ مادر تازه نیز رشد و نمو نمایند بنابراین تشکیل خاک الزاماً مقدم بر رشد نمو گیاه بر روی خاک نبوده و این نکته با مشاهده پوشش نباتی بر روی بریدگی های کناره جاده ها شاهراه ها نیز قابل تأیید است.

خشکی و فرسایش شدید مواد در نواحی شیب دار، تشکیل و تحیل خاک بالغ به تعویق می اندازد. بدین ترتیب زمان توسعه و تکامل خاک ها از خاکی به خاک دیگر کاملاً متفاوت است. در یک خاک ممکن است در طول زمان مشخص تغییرات فاحشی رخ دهد در حالی که در خاک دیگر در همان مدت تغییرات ناچیز باشد. بدین سبب درجه بلوغ خاک را با در نظر گرفتن میزان تکامل افق های آن بیان می کنند نه سن مطلق خاک.

سرعت تشکیل خاک و تحول خاک

به طور کلی سرعت تشکیل و تحول خاک همانند سایر پدیده های طبیعی در طول زمان تغییرا پیدا می کند. البته قابل ذکر است که

اولاً سرعت تغییر خصوصیات خاک ها در سنین جوانی حداکثر بوده و هر چه خاک مسن تر شود تغییرات جزیی تر و نا محسوس تر می گردد.

دوم این که سرعت پدیده های مختلف در طول زمان تغییر پیدا می کند. به عنوان مثال تغییرات میزان مواد آلی خاک ها را می توان در سه مرحله مجزا مطالعه کرد. در خاک های جوان مقدار مواد آلی در خاک به سرعت افزایش می یابد، زیرا افزایش این مواد بیش از میزان تجربه و تخریب آن ها می باشد.

در خاک های بالغ مقدار مواد آلی خاک ثابت می ماند چون که میزان افزایش و تجربه این مواد در حال تعادل با یکدیگر و سر انجام در خاک های پیر مقدار مواد آلی رو به کاهش می گذارد زیرا در اثر هوا دیدگی شدید میزان تجربه مواد آلی بیش از میزان افزایش این مواد صورت می گیرد. در حالت اخیر از حاصلخیزی خاک نیز کاسته می گردد.

تشکیل رس های سیلیکاتی را نیز می توان به عوان مثال دیگری در رابطه با سرعت توسعه و تکامل خاک مورد توجه قرار داد. بدین معنی که در خاک جوانی که دارای مقدار زیادی کانی های اولیه باشد میزان تشکیل رس زیاد می باشد. در حالی که خاک های بالغ و پیر که مقدار کانی های اولیه آن ها کم است میزان تشکیل رس نیز کم می باشد و طبیعی است که مقدار زیاد رس تأم با تجزیه و تخریب بیشتر این گونه مواد است. بدین ترتیب برخی از فعل و انفعالات در خاک های جوان شدید است در حالی که برخی دیگر عمدتاً در حاک های قدیمی و پیر صورت می گیرند.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تجمیع : فاطمه گودرزی