تبیان، دستیار زندگی
یکی از مسائلی که دین مبین اسلام از ابتدا به صورت تدریجی با آن مخالفت کرده و آن را حرام دانست رباست این موضوع به دلایل متفاوتی به یک سبک زندگی و شیوه تأمین مالی تبدیل شده است.....
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

بانکداری اسلامی فراتر از حذف ریاست


یکی از مسائلی که دین مبین اسلام از ابتدا به صورت تدریجی با آن مخالفت کرده و آن را حرام دانست رباست این موضوع به دلایل متفاوتی به یک سبک زندگی و شیوه تأمین مالی تبدیل شده است.....


اقتصاد اسلامی

وقتی صحبت از بانکداری اسلامی به میان می آید ذهنیت مخاطبان عموما به سوی آن شکل از بانکداری می رود که امروز در کشور ما اجرا می شود. عموم مردم مشخصه بانکداری اسلامی را در مسئله حذف ربا می بینند در صورتی که این صحیح نیست و مسئله حذف ربا تنها یکی از مسائلی است که در بانکداری اسلامی باید رعایت شود و مباحث متعددی در بانکداری اسلامی مطرح است. با همه تلاش ها عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی معتقد است یکی از دلایل دیده شدن گاه و بیگاه ربا در کشور به دلیل ضعف سیستم بانکی به وجود آمده است؛ ضمن اینکه تنها را مبارزه با ربا نهادینه کردن سبک زندگی دینی است مصاحبه با دکتر سید عباس موسویان را در ادامه می خوانید.

ربا چگونه در جوامع شکل گرفت؟

یکی از پدیده های اجتماعی که از دیرزمان در زندگی بشر حضور داشته پدیده ریاست. سابقه این پدیده به قرون خیلی گذشته برمی گردد از جهت ادیان الهی که ریشه یابی کنیم می بینیم حتی در تورات زمان حضرت موسی (ع) مسئله ربا بین جامعه رایج بوده و در تورات از این کار نهی شده است.

فلسفه وجودی ربا به این صورت بوده که گاهی افراد به اموال هم احتیاج پیدا می کردند و اشخاص وجوه و اموال مازاد خودشان را در اختیار دیگران قرار می دادند که آنها نیاز خودشان را برآورده کنند و بعد برگردانند.

بعد ازیک مدتی حرص و طمع انسان ها باعث شد کسانی که مال مازاد در اختیار داشتند موقع اعطای قرض که مال شان را در اختیار دیگری قرار می دادند، شرط می کردند که موقع برگرداندن علاوه برخود مال باید یک چیز مازادی هم به عنوان زیاده برگردانید. به تدریج که جوامع گسترش پیدا کرد دامنه قرض ربوی از حوزه مصرف به قلب های سرمایه گذاری تولیدی و تجاری هم گسترش پیدا کرد.

این درست است که برخی ادعا بکنند در گذشته برخی برای آغاز فعالیت اقتصادی شان به وام های شبه ربا وابسته شدند؟

تجار و پیشه وران برای فعالیت های اقتصادی شان گاهی احتیاج به سرمایه داشتند و می آمدند قرض می کردند و قرض دهنده هم شرط می کرد که مازاد برگرداند.

ربا اصطلاحا سودی است که از اقتصاد واقعی نشأت نمی گیرد بلکه براقتصاد واقعی تحمیل می شود برخلاف سایر قرار دادهای انتفاعی اسلامی که در آنها سود از فعالیت اقتصادی نشأت می گیرد در فعالیت اقتصادی مااصطلاحا با پدیده ای به نام ارزش افزوده مواجه هستیم

همین طور با گسترش فعالیت های صنعتی و صنعتی شدن جوامع این مسئله توسعه بیشتری پیدا کرد و اکثر صنعتگران و کارخانه ها و صنایع نیاز پیدا کردند برای قرض های بزرگ و سنگین اینجا بود که از حدود 300 تا 400 سال پیش نهادها و موسسه های گسترده و واسطه ای تحت عنوان بانک ها و موسسه های اعتباری پا به عرصه وجود گذاشتند و مسئله ربا تبدیل شد، گسترش پیدا کرد و در قرون اخیر ما شاهد هستیم که قالب جوامع در عرصه های مختلف چه در حوزه مصرف و چه در تولید و سرمایه گذاری و پس انداز آن چیزی که حرف اول را می زند بخش های مازاد و ربایی است که در قرار دادها به وجود می آید تحت عنوان بهره که این باعث گسترش بسیار فوق العاده ای شده است.

در همه جوامع روی این حساب برای مبارزه با آن باید یک برنامه کاملا علمی، کارشناسی و حساب شده صورت بگیرد تا چگونه برخی از افراد را فریفته است باید یک فکر علمی و اساسی صورت بگیرد.

اسلام در اقتصادی که دارد با چه روش هایی به مبارزه با ربا پرداخته است؟

مطالعه نظام اقتصادی اسلام نشان می دهد که اسلام با این پدیده کاملا به صورت کارشناسی و واقعی برخورد کرده است. اسلام ریشه یابی کرده است که، چرا پدیده ربا شکل می گیرد و متناسب با هر یک از آن علل و عوامل شکل گیری ربا به انسان ها برای مبارزه با آن راهکارهایی نشان داده است. اگر آموزه های اقتصادی اسلام در جامعه پیاده شود زمینه رشد ربا از بین می رود. بحث ربا باید هم از طرف گیرنده قرض مورد مطالعه قرار بگیرد که گیرنده قرض برای چه اهداف و مقاصدی قرض می گیرد و چرا باید ربا مطرح باشد و آیا غیر از آن راهکار دیگری وجود ندارد؟ و هم از ناحیه قرض دهنده باید مورد مطالعه جدی قرار بگیرد که چرا قرض دهنده می آید پولش را به عنوان ربا در اختیار دیگران قرار می دهد.

از منظر قرض گیرنده وقتی مطالعه می کنیم می بینیم که گاهی گیرنده قرض یک فرد محتاج و نیازمندی است که برای فعالیت ها و نیازهای ضروری زندگی اش قرض می کند به طوری که توان برگرداندن اصل مال قرض داده شده را ندارد تا چه برسد به ربا و بهره آن.

فلسفه وجودی ربا به این صورت بوده که گاهی افراد به اموال هم احتیاج پیدا می کردند و اشخاص وجوه و اموال مازاد خودشان را در اختیار دیگران قرار می دادند که آنها نیاز خودشان را برآورده کنند و بعد برگردانند

راهکار اسلام در این رابطه چیست؟

در این طور موارد اسلام راهکار زکات صدقات و انفاقات را مطرح کرده است و مسئولیت جامعه اسلامی و دولت اسلامی می داند که نسبت به چنین افرادی باید حمایت های یک طرفه مالی تحت عنوان انفاقات و صدقات داشته باشد.

گروه دوم کسانی اند که نیازمند هستند ولی توان این را دارند که اصل پول قرض گرفته شده را طی یک زمان بندی مشخص به تدریج برگردانند برای اینها اسلام راهکار قرض الحسنه را در نظر گرفته و گفته است که به چنین افرادی باید قرض الحسنه داده شود و قرض دهنده ها پاداش شان را از خدا بخواهند و خداوند به آنها پاداش چند برابر می دهد و باید براساس سیستم قرض الحسنه با حمایت دولت و بخش خصوصی یعنی مردم نیکوکار یک چنین سیستم قرض الحسنه ای در جامعه شکل بگیرد.

گروه سوم اصطلاحا سرمایه گذارها هستند کسانی که برای فعالیت های اقتصادی شان می خواهند از منابع مالی و وجوه آزاد دیگران استفاده کنند و وارد یک فعالیت سرمایه گذاری در بخش تولید تجارت یا خدمات شوند. در این جا اسلام راهکار عقود انتفاعی را مطرح کرده است. قراردادهای مالی مثل بیع، اجاره، مشارکت، مضاربه، مضارعه، مصافات و قرار دادهای مالی انتفاعی مختلفی که اصولا هم صاحبان سرمایه از آن منتفع می شوند و به سود سرمایه شان دسترسی پیدا می کنند و هم متقاضی یعنی گیرنده تسهیلات این سرمایه ها را در فعالیت های اقتصادی مفید و مولد به کار می گیرد؛ از محل ارزش افزوده بخشی از آن را خودش بر می دارد و بخشی را به صاحبان سرمایه می دهد پس بنابراین ما می بینیم که برای همه وجوه اسلام راهکارهای خاص خودش را مطرح کرده است و روی این حساب است که ما اگر بتوانیم واقعا آن نظام اقتصادی اسلام را به صورت صحیح عملیاتی کنیم هر گروهی که متقاضی وام تسهیلات است در هیچ شرایطی نیازشان زمین نمی ماند.

اقتصاد اسلامی

از منظر صاحبان سرمایه چگونه به این موضوع نگریسته می شود؟

از منظر صاحبان سرمایه هم اگر نگاه کنیم اسلام گفته است شما که سرمایه نقدی آزادی دارید و می خواهید از این سرمایه نقدی مازاد بهره مند شوید و سود ببرید و در آمد کسب کنید، راهش ربا نیست، راهش فعالیت های واقعی است لذا برای چنین اشخاصی توصیه کرده ست که در درجه اول باید خودشان مستقیما سرمایه شان را در فعالیت مستقیم اقتصادی در حوزه های تجارت، صنعت و خدمات یا .... به کار بگیرند. اما اگر به هر دلیلی خودشان مستقیم نمی توانند یا توان ذهنی ندارند، یااز لحاظ علمی تجربه و دانشش را ندارند و یا سن شان اقتضا نمی کند و به هر دلیلی نمی توانند مستقیم وارد فعالیت اقتصادی شوند،  می توانند از طریق اصطلاح قرار دادهای غیر مستقیم مانند وکالت شراکت و مضاربه سرمایه شان را در اختیار فعالان اقتصادی قرار بدهند و از محل ارزش افزوده ای که از آن فعالیت اقتصادی شکل می گیرد سود ببرند و منتفع شوند.

راهکار جنابعالی برای تغییر سبک زندگی ربوی همان تعداد افراد اندک در جامعه چیست؟

روی این حساب ما اگر بخواهیم واقعا ربا از زندگی مردم ریشه کن شود، باید همان خط و مشی که خداوند متعال در قرآن پیش گرفت و قبل از اینکه ربا را تحریم کند راه حلال کسب سود و درآمد را معرفی کرد و فر مود"احل الله البیع و حرم الربا" یعنی اول راهکار صحیح و شرعی و عقلایی کسب سود را برای سرمایه دارها و صاحبان سرمایه نشان داد و گفت "احل الله البیع" خداوند بیع و تجارت را حلال کرده است و بعد حرم الربا را فرمود و ربا را حرام کرده است.  روی این حساب بهترین راه برای مبارزه با رباخواری این است که ما راه های مشروع و عقلایی تامین نیازهای کسانی که احتیاج به پول دارند و چه اشخاصی که پول مازاد دارند، راه های شرعی رسیدن به اهداف اینها را در جامعه هم تبیین کنیم و هم فرهنگ سازی کنیم و گسترش دهیم. اما اگر این راه ها نهادینه نشود ممکن است به قول معروف خدعه فرهنگی صورت بگیرد اما بعد از یک مدتی رنگش را از دست بدهد و با کم شدن آن آثار فرهنگی ما ببینیم که ربا شیوع پیدا کرد در بین جوامع ما روی این حساب بهترین مبارزه به نظر من نهادینه کردن راه های جایگزین شرعی و اقتصادی برای رباست.

اگر در یک جمله راهکار را بخواهید بگویید چیست؟

مبارزه به نظر من نهادینه کردن راه های جایگزین شرعی و اقتصادی برای ریاست.

اسلام با این پدیده کاملا به صورت کارشناسی و واقعی برخورد کرده است اسلام ریشه یابی کرد است که چرا پدیده ربا شکل می گیرد و متناسب با هر یک از آن علل و عوامل شکل گیری ربا رهکارهایی نشان داده به انسان ها برای مبارزه با آن اگر آموزه های اقتصادی اسلام در جامعه پیاده شود زمینه رشد ربا از بین می رود

یک مقدار درباره اثرات مخرب ربا روی اقتصاد صحبت کنید؟

ببینید ما اگر پدیده ربا را بخواهیم تحلیل کنیم ربا اصطلاحا سودی است که از اقتصاد واقعی نشأت نمی گیرد بلکه براقتصاد واقعی تحمیل می شود برخلاف سایر قرار دادهای انتفاعی اسلامی که در آنها سود از فعالیت اقتصادی نشأت می گیرد در فعالیت اقتصادی مااصطلاحا با پدیده ای به نام ارزش افزوده مواجه هستیم. فرض کنید کارخانه ای است که مواد اولیه را می گیرد با نیروی کار ترکیب می کند و محصولی بیرون می آید این محصول ارزش افزوده به عوامل مختلفی بستگی دارد از جمله کار و سرمایه فیزیکی و سرمایه نقدی و مدیریت و مسائلی که دست به دست هم داده اند و این ارزش افزوده را ایجاد کرده اند. در پدیده ربا می بینیم که یک عاملی به قول معروف سهم می گذارد ولی نقشی در ایجاد ارزش افزوده و تولید ندارد اما می آید بخشی از سهم ارزش افزوده را که حاصل دسترنج سایر عوامل تولید است این تصاحب می کند و اگر این سیستم به تدریج در اقتصاد حاکم شود به تدریج بخشی از ارزش افزوده جامعه به سمت سرمایه هایی می رود که نقشی در تولید و فعالیت اقتصادی نداشته اند ولی بخشی از سهم جامعه را به خودشان اختصاس داده اند و این به تدریج باعث شکاف طبقاتی و گسترش فاصله طبقاتی در جامعه می شود.

بخش اقتصاد تبیان

منبع :همشهری اقتصاد