عوامل مۆثر بر شکل‌گیری شایعه

نقش شایعه، رهبران فکری، گروههای فشار بر افکار عمومی

 شایعه1

شایعه، پدیده فراگیری است که در طول حیات اجتماعی آدمی همواره بخشی از محاورات مرسوم و روزمره انسانها را به خود اختصاص داده است تأثیر این پدیده در وضعیت عادی آن چنان شدید و فراگیر نیست که در روابط و تعاملات اجتماعی خللی جدی و اساسی ایجاد کند اما در بحرانها و تحولات مهم اجتماعی (نظیر جنگ، انتخابات، انقلاب، زلزله و ...) این تأثیر چنان فراگیر و گسترده است که می‌تواند حتی افکار عمومی ملت ها را علیه حکومتها بشوراند،روحیه‌ها را تضعیف و وضعیت موجود را دگرگون سازد.

شایعه همواره امکان انتشار دارد. اما وقتی وقایع مهمی در پرده ابهام فرو رفته باشد و منابع اصلی اطلاعات از درج و نشر اخبار و اطلاعات در مورد آن حوادث طفره بروند و یا نشر اطلاعات مهم را به تأخیر اندازند، بنای شایعات سامان می‌گیرد و در اندک زمانی حتی مرزهای ملی را در‌می‌نوردد و ورد زبان میلیونها نفر می‌شود.

از آنجا که صحت و نادرستی آن معلوم نیست و منبع آن ناشناخته می‌باشد، هیچ ملاک و معیار اطمینان بخش و دقیقی برای بررسی صحت و سقم شایعات، که اغلب به صورت گزاره‌ها و جملات فشرده شفاهی دهان به دهان نقل می‌شود، وجود ندارد و ممکن است در کوتاه مدت تأثیرات و پیامدهای جبران ناپذیری را برای کشور، دولتمردان و عامه مردم بوجود آورد.اما در صورتی که شایعه توسط منابع رسمی تأیید شود،تبدیل به یک خبر موثق می‌شود.

شایعه پدیده ای مخرب و خطرناک است که معمولا از یک خبر ناشی شده و یا بر پایه یک جنجال و هیاهوی بی اساس بوجود می‌آید و در افکارعمومی مردم جای می‌گیرد.این پدیده در مواقع بحرانی بسیار خطرناک و کوبنده می‌شود تا جایی که روحیه مردم را تضعیف و یأس و ناامیدی را گسترش می‌دهد و گاهی حتی امنیت ملی را به خطر می‌اندازد.2

البته ممکن است قسمتی ازشایعه درست باشد! زیرا احتمال دارد هر شایعه‌ای در خود جنبه ای از حقیقت را داشته باشد و لذا نباید آن را کاملا انکار نمود.تقریبا همة شایعات با نوعی برداشت و ادراک از چیزی شروع می‌شود با این تصور که این ادراک، با واقعیت خارجی انطباق دارد.بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که هسته‌ای از موثق بودن، در گزارش شاهد عینی وجود دارد. 3هر چند نمی‌توان ادعا کرد که شنیده‌ها و شایعات یگانه مسبب اغتشاشات هستند، اما آنها همیشه در دامن زدن به اغتشاش نقش مهمی داشته‌اند. 4ا

از دیدگاه مذهبی، شایعه معمولاً مجموعه‌ای از غیبت، بهتان، استهزاء و حتی گاهی دشنام را در برمی‌گیرد و از گناهان کبیره محسوب می‌شود. قرآن کریم از شایعه با عنوان ارجاف (دروغ پراکنی جهت نگرانی مردم) یاد می‌کند5 و مرجفون همان شایعه سازان و دروغ پردازان هستند. خداوند در جای دیگر، به مۆمنین هشدار می‌دهد که بدون تحقیق و بررسی جامعه را به شایعه آلوده نسازند.یا اَیُّهَا الّذینَ امَنوا اِنْ جاءَکُم فاسِقٌ بِنَبَأ فَتَبَیَّنوا أن تُصیبوا قَوماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا علی ما فَعَلْتُم نادِمینَ6

در سوره نساء نیز از شایعه سازان و چگونگی رهایی از شر آنان سخن بمیان آورده شده است:وَ اذا جاءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الأمْنِ اَوِ الخَوفِ اَذَاعُوا بِهِ وَلَو رَدُّوهُ اِلَی الرَّسُولِ وَ اِلَیٰ اُوْلیِ الْاَمرِ مِنْهُم لَعَلِمَهُ الَّذینَ یَستَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَولا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُم وَ رَحْمَتُهُ لاْتَََّبَعْتُمُ الشَّیطانَ اِلّا قَلیلاً7 و هنگامی که خبری از پیروزی و شکست به آنها می‌رسد (بدون تحقیق) آنرا شایع می‌سازند و اگر آنرا به پیامبر و پیشوایان که قدرت تشخیص کافی دارند ارجاع کنند، از ریشه‌های مسائل آگاه خواهند شد و اگر فضل و رحمت خدا نبود همگی جز عده کمی از شما از شیطان پیروی می‌کردید.

ویژگیهای شایعه:

ویژگیهای زیر را می توان برای شایعه برشمرد: منبع نامشخص یا سیاه، تولید ساده، مخاطبان متنوع و پراکنده، مجراهای انتقال رسمی و غیر رسمی، سرعت بالا و شگفت انگیز، نوعی فرافکنی، هزینة اندک (شاید هم بدون هزینه)، محتوای تازه و «به روز»، قابلیت پذیرش بالا، بازتاب غیر قابل پیش بینی، قابلیت کنترل دشوار. 8

مکانیزم پخش شایعه:

به منظور جذب مخاطبان و واقعی جلوه دادن موضوع شایعه معمولا قسمتهایی از خبر واقعی در آن گنجانده می‌شود. اما هنگام انتقال و برخورد با اذهان افراد، دستخوش تغییر و تحولات می‌گردد و تا حدی مطالب دروغ و جزئیات خیالی و رۆیایی بخشهای دیگر موضوع شایعه را تحت الشعاع قرار می‌دهند که تشخیص دروغ یا واقعیت بودن آن بسیار مشکل می‌شود.افزودن شاخ و برگ به یک شایعه نتیجة اقناع است.

گروهها فشار مستقیمی را بر قوة قانون گذاری یا مجریة و یا حتی قضائیه اعمال می‌کنند.گاهی بعضی از گروههای فشار، به نام افکارعمومی سخن می‌گویند و خواستار تصویب یا تغییر یک قانون،یا جلوگیری از اجرای یک قانون می‌شوند و همة این موارد را خواستة افکارعمومی جلوه می‌دهند.

شنونده با شنیدن شایعه از زبان یک دوست با آوردن دلایل دیگری در راستای فکر اصلی شایعه و به دلخواه خود به آن شاخ و برگ می‌دهد.این آغاز تشکیل «گلولةبرفی» است که هر چه بغلتد بزرگتر می‌شود وبه این ترتیب است که شایعه با یک دلیل شروع می‌شود و در طول جابجایی دلایل دیگری به آن اضافه می‌شود.9 این تغییر و تحولات از قوانین خاصی پیروی می‌کنند یعنی برای تغییر پیام و تبدیل آن به یک شایعه و ایجاد تغییر و دگرگونی در افکارعمومی مردم، عمدتا دو فرآیند صورت می‌گیرد:

1) فرآیند تعدیل و تسطیح: فرآیند تعدیل به این معناست که شایعه در مسیر حرکت خود فشرده‌تر، مختصرتر و کوتاهتر می‌شود یعنی برخی از جزئیات آن که عموما برای درک درست اصل حادثه مورد نیازند حذف می‌گردد این حذف در اثر تکرار متوالی پیام ادامه می‌یابد و نکات اصلی شایعه خلاصه و کوتاه می‌شود. 10

2) فرآیند برجسته سازی: در مقابل حذف برخی جزئیات، جزئیات دیگری پررنگ شده و بر روی آن تأکید بیشتری می‌شود به گونه‌ای که در بیان شایعه، داستان یا خبر به شکلی بازگو می‌گردد که هیچ گونه شباهتی به اصل داستان ندارد. 11

سرعت پخش شایعه:

یک شایعه هنگامی قدرت انتشار پیدا می‌کند و بر شدت و سرعت آن افزوده می‌شود که میان افراد هم فکر و گروههای همگن نفوذ کند یعنی نزد همه و یا بیشتر افراد آن گروه، موضوع طرح شده دارای اهمیت زیاد و ابهام که دو شرط اصلی برای ایجاد و گسترش شایعه هستند باشد. 12

شدت شایعه‌‌= اهمیت ابهام

رابطه بین اهمیت و ابهام رابطه «جمع» نیست بلکه رابطه «ضرب» است. زیرا اگر اهمیت یا ابهام «صفر» باشد شایعه‌ای وجود نخواهد داشت مثلاً احتمال ندارد که یک مسلمان به انتشار شایعه‌ای در مورد زیاد شدن قیمت گوشت خوک در اروپا اقدام کند زیرا این موضوع برای او اهمیتی ندارد، هر چند که ابهام داشته باشد. همچنین اهمیت موضوع به تنهایی برای رواج شایعه کفایت نمی‌کند چرا که اهمیت باید همراه ابهامی باشد که شایعه از آن پرده بر می‌دارد. مثلا شایعه در مورد انتخاب فلان شخص به ریاست جمهوری بعد از اعلام نتایج انتخابات هر چند موضوع مهمی است اما چون دیگر ابهامی وجود ندارد رواج نمی‌یابد.

ادامه دارد.....

پی نوشت:

1 Rumor

2 محمدشیرازی،همان،ص215

3 گردن آلپورت،روانشناسی شایعه،ترجمة ساعد دبستانی،ص162

4 همان،ص207

5 احزاب/60

6 حجرات/6

7 نساء/83

8 محمد دادگران،همان،ص137

9 ژودیت لازار،همان،ص99

10 محمد شیرازی،همان،ص220

11 محمد دادگران،همان،ص135

12 محمد شیرازی،همان،ص219