نسخ و اصطلاحات همگن

در منابع راجع به اصول فقه و نیز علوم قرآنی اصطلاحاتی وجود دارد که شناخت مفهوم و مصادیق آنها برای تمییز میان آنها و نسخ امری ضروری است.

تخصیص و تفاوت آن با نسخ

در بین پیشینیان اطلاق نسخ بر تخصیص رایج و متداول بوده است، از این رو تعداد آیات منسوخی بیش از حد واقعی آن شمارش شده است، فرق بین نسخ و تخصیص این است که  «نسخ» عبارت است از قطع استمرار تشریع سابق به طور کلی، پس از آنکه زمانی کوتاه و یا طولانی مورد عمل مسلمانان بوده است.

اما «تخصیص» عبارت از منحصر کردن حکم عام و کلی بر بعضی از افراد موضوع و خارج کردن بقیه از شمول آن حکم، قبل از آنکه افراد مکلف به آن تکلیف عام عمل کرده باشند.

بنابراین در «نسخ» اختصاص حکم به بعضی از زمان ها مطرح است در حالیکه در مقوله تخصیص، اختصاص آن به بعضی از افراد مورد توجه قرار می‌گیرد. در حقیقت نسخ نوعی تخصیص ـ و نه افرادی ـ است، پس نباید یکی را با دیگری اشتباه کرد، تنها وجه مشترکی که بین آن دو وجود دارد این است که در هر دو مورد، برخلاف ظاهر ابتدائی آن عمل می شود و تشریع اول به حسب ظاهر خود، اقتضای استمرار را دارد و ناسخ به منظور رفع این توهم می آید، تا روشن کند که حکم از اول محدود بوده است هر چند که مردم به این محدودیت واقف نبوده اند.

همچنین تخصیص، مقصود و منظور حقیقی لفظ را بیان می کند و از ظاهر آن عمومیت فهمیده می شود و مختص برای کشف از مقصود واقعی می آید، پس نسخ و تخصیص، در حقیقت ابزار کشف از منظور حقیقی و اولیه شارع حکیم است.[ طاهری، حبیب الله،درس هایی از علوم قرآنی، ص 175.]

بداء و تفاوت آن با نسخ

قبل از روشن کردن معنای بداء، بیان این مطلب لازم است که در مقوله نسخ، دو معنا مطرح  است که یکی از آن دو مردود  است،‌ و آن همان تبدیل حکم اول به دلیل جهل به حکم دوم است. چنین مصداقی از نسخ درباره ی خدای سبحان روا نیست، زیرا حاکی از جهل است که در خدا راه ندارد، در باب «بداء» نیز، عینا همان دو معنا مقصور است، «بداء» به معنای پیدایش رأی جدید و پی بردن به اشتباه و خطای حکم قبلی، در خداوند راه ندارد؛ ولی «بداء» به معنای ظهور آنچه که بر مردم مخفی بود یا پایان مدت عمر چیز که خیال بقاء و استمرار آن را داشته، درباره ی خدا جاری است.

با توجه به آنچه که گذشت، روشن می شود که نسخ و بداء بسیار نزدیک هم هستند و تنها فرقشان این است که «نسخ» اصطلاحا مخصوص امور شرعی، است ولی «بداء» ویژه ی امور تکوینی است.[ طاهری، حبیب الله ، درس ها یی از علوم قرآنی، ص 169و170]

منبع: مقاله بررسی وقوع نسخ در قرآن کریم ؛ حكیمه براتیان