علت اختلاف در تعداد آیات منسوخ میان متقدمان و متأخران

نسخ در قرآن از دیرباز یکی از مسائل بحث‌انگیز و مورد توجه محققان و قرآن‌پژوهان بوده است. دانشمندان متقدم همه به وقوع نسخ در قرآن اعتقاد داشته‌اند که هر کدام تعدادی از آیات قرآن را ناسخ و تعدادی دیگر را منسوخ می‌دانسته‌اند. با پذیرش وقوع نسخ در قرآن این سۆال در اذهان ایجاد خواهد شد که این امر می‌تواند سبب ایجاد اختلاف در قرآن گردد در حالی که مسلمین بر این امر متفق می‌باشند که هیچ گونه اختلاف و تغییری در قرآن وجود نداشته و آنچه در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) وجود داشته است با نسخه موجود هم‌خوانی کامل دارد.

از این رو لازم است به بررسی مسئله نسخ پرداخته و دیدگاه متأخران و متقدمان را مورد کاووش قرار داده و دیدگاه مختار را به دست آوریم.

نسخ در لغت

در مورد لغت «نسخ»، تعاریف مختلفی در کتب لغت وجود دارد که از مجموع آن‌ها می‌توان به این معانی اشاره نمود:

ازاله، نقل، تغییر دادن، نوشتن چیزی از روی نوشته دیگر، استنساخ و تبدیل کردن

نسخ در اصطلاح

دانمشندان علوم قرآنی درباره تعریف اصطلاحی نسخ، تعاریف گوناگونی ارائه داده‌اند. از مجموعه تعاریفی که در مورد تعریف اصطلاحی نسخ بیان شده می‌توان این نکته را برداشت گرد که با آمدن حکم جدید، حکم قبلی نسخ می‌شود و این نسخ به گونه‌ای است که امکان جمع میان ناسخ و منسوخ وجود نداشته باشد. با آمدن حکم جدید یعنی همان ناسخ، حکم قبلی منسوخ و قابل عمل نیست.

انواع نسخ در قرآن

نسخ در قرآن انواع گوناگونی تصور شده که عمده چهار نوع زیر است:

1ـ نسخ حکم و تلاوت: آیه‌ای که مشتمل بر حکمی است، به طور کامل از صفحه قرآن محو شده باشد. چنین امری مورد پذیرش اکثر علما نمی‌باشد.

2ـ نسخ حکم و بقای تلاوت: حکم در آیه نسخ شده باشد ولی آیه هم‌چنان در قرآن باقی است. مفهومی که در این مجال مورد توجه قرار می‌گیرد.

3ـ نسخ تلاوت و بقای حم: آیه از صفحه قرآن محو شده باشد، ولی حکم درون آن باقی و نافذ است. این مفهوم با حکمت نزول آیات سازگاری نداشته و قابل قبول نیست.

4ـ نسخ مشروط: با تغییر شرایط، حکم سابق نسخ شده باشد، ولی با اعاده شرایط گذشته، حکم منسوخ قابل بازگشت باشد. این نوع ـ در حقیقت ـ نسخ شمره نمی‌شود، بلکه یک سری احکام متعددی است که هر یک به شرایط خاص خود بستگی دارد و تغییر حکم با تغییر شرایط نسخ شمرده نمی‌شود، بلکه این تغییرِ موضوع است که موجب تغییر حکم گردیده است.

نسخ از نظر متقدمان

در زمان صحابه و متقدمان به این علم از علوم قرآنی توجه خاصی می‌شده است. تألیفاتی که از متقدمان به جا مانده است، حاکی از این مطلب است که متقدمان و از جمله صحابه برای این مسأله ارزش خاصی قائل بوده‌اند. در زمان متقدمین تعداد آیات منسوخ به دویست و بیشتر از آن هم رسیده بود در صورتی که این اختلاف در زمان متأخران به صفر می‌رسد!

نسخ در میان صحابه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و مسلمانان دوره‌های بعد، بیشتر به معنای «ازاله» به کار رفته و به مخصص و مقید و هر آنچه استثنا و تبصره‌ای بر کلیات و عمومات بوده را ناس می‌گفتند. زیرا در واقع حکم را تغییر داده و از بین می‌بردند. در گذشته تغییر در حکم پیشین را نسخ می‌گفتند، بدین ترتیب نسخ شامل تخصیص عام یا تقیید اطلاق نیز می‌شد.

وجود اختلاف در تعیی آیات منسوخه، خود دلیلی است که معنی دقیق نسخ در نزد علمای متقدم، مشخص نشده است. به عنوان مثال نحّاس 138 آیه از آیات قرآن را منسوخ دانسته است. ابن جوزی در کتاب خود، 247 آیه را در زمره آیات منسوخه می‌آورد. همینطور ابن حزم 214 آیه و مکی 200 آیه را و ... در ذیل آیات منسوخه می‌آورند. این اختلاف ناشی از خلط مباحث دیگر از جمله تخصیص، تقیید و استثنا با معنای واقعی نسخ است.

نسخ از نظر متأخران

در نزد دانشمندان متأخر، نسخ مفهومی محدودتر از نسخ در نزد متقدمان داشته است. به این معنا که در اصطلاح دانشمندان متأخر؛ عام و خاص، مطلق و مقید و ... در محدوده نسخ نیستند. در صورتی که بین دو آیه اختلاف عمیقی بود که جمع حکم دو آیه با هم ممکن نبود، حکم به نسخ می‌شود. بر همین اساس است که تعداد آیات منسوخ در نزد متأخران بسیار کمتر از تعداد آیات در نزد متقدمان بوده است.

عمده دلیلی که دانشمندان معاصر ـ و منکر نسخ ـ به آن استناد جسته‌اند، همان وجود تضاد و تنافی میان آیات قرآنی است. زیرا اولین شرط قول به نسخ، وجود تنافی (برخورد متضاد) میان دو آیه ناسخ و منسوخ، که از وجود این تنافر و تضاد، به ثبوت نسخ پی برده می‌شود. و اگر میان دو آیه برخوردی نباشد، ضرورتی ندارد قائل به نسخ شد.

برخی بزرگواران چون آیت الله خویی و آیت الله معرفت تمامی آیاتی را که پیشنیان گمان نسخ برده‌اند، به دلیل عدم تنافی میان آن‌ها، مورد مناقشه قرار داده و هر دو آیه ناسخ و منسوخ ـ مفروض ـ را از محکمات شمرده‌اند و ثابت کرده‌اند حکم هر دو آیه ثابت و هم‌چنان نافذ است و منکر نسخ در قرآن شده‌اند.

با قبول این دیگاه موضوع مربوط به اختلاف در قرآن نیز از بین خواهد رفت و دیگر جایی برای طرح شدن نخواهد داشت.

بررسی یک روایت

امام علی (علیه السلام) به کسی که قرآن را تفسیر می‌کرد فرمودند: «آیا ناسخ و منسوخ قرآن را از یکدیگر بازمی‌شناسی؟» او پاسخ داد: «نه!» امام علی (علیه السلام) فرمودند: «در این صورت تو خود هلاک شده‌ای و دیگران را نیز به هلاکت می‌کشانی».

با تأمل در این قبیل از روایات شاید بتوان این نکته مهم را برداشت کرد که منظور امام (علیه السلام) از شناخت ناسخ و منسوخ، تشخیص و شناخت صحیح آیات منسوخ بوده است. زیرا پیشینیان و از جمله صحابه، هر آیه‌ای از قرآن کریم را که اندکی در آن تعارض بوده یا تخصیص و تقیید و استثنا بوده را حمل بر نسخ می‌کردند و حکم آیه منسوخ را تمام‌شده می‌دانستند. امام علی (علیه السلام) به حساسیت این موضوع مهم توجه کامل داشتند و تذکر می‌دهند بدون علم و احاطه کامل به شناخت قرآن و آیاتی که به اصطلاح منسوخ می‌نامید، نمی‌توان اظهار نظر نمود که فلان آیه منسوخ شده است.

نتیجه

نسخ به معنای ازاله و از بین رفتن حکم یک آیه به وسیله آیه دیگر می‌باشد به گونه‌ای که امکان جمع میان آن‌ها وجود نداشته باشد. در زمینه محدوده نسخ میان متقدمان و متأخران اختلاف نظر وجود دارد. اکثر آیاتی که در نظر دانشمندان متقدم، منسوخ شده‌اند، در زمره تخصیص و استثنا و تقیید بوده‌اند. عدم آگاهی از این موارد و عدم آگاهی از مدلول صحیح آیات باعث خلط در این زمینه می‌شود. نسخ در نگاه متأخران به طور تخصصی‌تر مورد بحث قرار گرفته که تخصیص و استثنا و تقیید را از حیطه نسخ بیرون دانسته‌اند و بسیاری از آیات در نگاه متقدمان را نسخ محسوب نکرده‌اند.

دیدگاه برگزیده آن است که در قرآن نسخی صورت نگرفته است و حکم تمامی آیات هم‌چنان پابرجا می‌باشد. در این صورت بحثی نیز در زمینه وجود اختلاف در قرآن مطرح نخواهد بود.

منابع:

مقاله «نسخ در قرآن در تازه‌ترین دیدگاه‌ها»، محمد هادی معرفت، بینات، سال یازدهم، شماره 44.

مقاله «واکاوی مفهوم نسخ در قرآن از نگاه متقدمان و متأخران»، اصغر طهماسبی بلداجی، حسنا، سال چهارم، شماره سیزدهم.