با دست راست غذا بخورید !
تا به حال به جاهای مختلفی برای خوردن غذا رفته‌اید که انسان‌هایی با رفتارشان شما را ناراحت کرده و یا آداب صحیح غذا خوردن را رعایت نکرده اند و یا در غذا خوردن حریم ادب را رعایت نمی‌کنند در این باره اندیشیده اید؟ آیا اندیشیده‌اید که غذا خوردن نیز در اسلام آداب و اخلاقی دارد و این هم بخشی از زندگی اجتماعی ماست که اسلام برای آن نیز برنامه ریخته است و برای آن اصولی طراحی کرده است که برای شما برخی از آن‌ها را بیان می‌کنیم.
شروع با نام خدا و دعا؛ و ختم با حمد خدا
پیامبر اكرم هم‌چون دیگر كارها، خوردن و آشامیدن را نیز با جارى كردن نام خدا بر زبان آغاز مى‌كردند. پیش از این، از آن حضرت نقل شد كه مى‌فرمودند: هنگامى كه غذا چهار ویژگى بیابد كامل شود: حلال باشد، و دستانى كه از آن مى‌خورند زیاد باشند، و با بسم الله آغاز شود، و با حمد ختم شود.( برقی، همان، ج 2، ص 398)
هنگامى كه مقابل حضرت غذا نهاده مى‌شد مى‌فرمود:
بسم الله، خدایا آن را نعمتى مورد سپاس قرار ده كه به واسطه‌اش نعمت بهشت را دریابیم.
و یا مى‌فرمود:
بسم الله، خدایا در آن‌چه به ما روزى كرده‌اى بركت عطا كن وآن را استمرار بخش.( طبرسی، همان، ص 27 و مجلسی، همان، ج 16، ص 242-241)
نكته قابل توجه در این روایت این است كه برخلاف عادت رایج، پیامبر اكرم پیش از شروع غذا دست به دعا بر مى‌داشته است كه قابل حمل بر پیش‌دستى در شكر پیش از تنعم و در آستانه آن است.
آن حضرت به وقت نوشیدن نیز نام خدا و دعا را در ابتدا، و حمد خدا را در پایان بر زبان جارى مى‌ساخت، و چون‌آب را در سه نفس مى‌نوشید، لذا سه بسم الله و سه حمد است (طبرسی، همان، ص 31 و مجلسی، همان، ج 16، ص 246) و هنگام شروع به نوشیدن، چنین دعامى‌كرد:
حمد خدایى را كه نازل كننده آب از آسمان، و تبدیل كننده امور است به هرگونه كه بخواهد. به نام خدا كه بهترین‌نام‌هاست.(طبرسی، همان، ص 151 و مجلسی، همان، ج 16، ص 475)
در روایت امام صادق(علیه السلام) از پدران گرامى‌اش از امیرالمۆمنین(علیه السلام) نیز آمده است:
بارها دیدم پیامبر اكرم… هنگام نوشیدن، سه بار نفس مى‌كشید، و با شروع به نوشیدن، بسم الله، و درپایان آن حمد خدا مى‌گفت.( تمیمى مغربی، همان، ج 2، ص 130، ح 453)
بنا به نقلى دیگر، پیامبر اكرم هنگام نوشیدن شیر مى‌فرمود:
خدایا، براى ما در آن بركت ده و بیشتر از این روزى كن.
و هنگام نوشیدن آب مى‌فرمود:
حمد خدایى را كه با رحمتش ما را از آب گوارا و زلال سیراب كرد و به واسطه گناهانمان، آب شور و تلخ بر ماننوشانید.( همان، ح 456)
در فرهنگ دینى ما دست راست به عنوان نماد و سمبل یُمن و بركت مطرح است. در قرآن كریم «اصحاب المیمنه» یا«اصحاب الیمین» به فلاح و رستگارى معرفى شده‌اند، و نیز آمده است كه نامة اعمال نیكان نیز به دست راست ایشان‌داده مى‌شود.( فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ... فِى جَنَّاتِ النَّعِیمِ...»؛«وَ أَمَّا إِنْ كانَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ فسلام لك من اصحاب الیمین...»؛ «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ كِتابَهُ بِیَمِینِهِ * فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً...»
نوشیدن در سه جرعه
روش و سیره پیامبر اكرم در نوشیدن، چنین بود كه هر وعده نوشیدن را در سه جرعه تقسیم مى‌كرد، و در هر جرعه نیز نام و حمد الهى را بر زبان جارى مى‌نمود. در روایات معصومان(علیهم السلام)،تفاوت انسان و حیوانات در نوع نوشیدن، چنین معرفى شده است كه انسان هم‌چون بهائم به یك باره آب ننوشد. ازامام باقر و امام صادق”، نقل شده است كه فرمودند: نوشیدن در سه نفس بهتر از یك نفس است. و آن دو بزرگوار اكراه داشتند از این كه انسان، هم‌چون شترِ بسیار تشنه سر در آب فرو بَرَد و سر بر ندارد تا سیراب شود.( تمیمى مغربی، همان، ج 2، ص 130، ح 454) اما از ابن‌عباس نقل شده است كه پیامبر اكرم هنگام نوشیدن، دو بار نفس‌مى‌كشید.( همان)
نیز بنا به نقلى از طبرسى، آن حضرت گاه با یك نفس مى‌نوشید. البته این دو روایت را مى‌توان بر مواردى حمل كرد كه حضرت آب اندكى مى‌نوشیده و نوشیدن با سه نفس لزومى نداشته است.
پرهیز از نوشیدن از داخل ظرف
از دیگر آداب نوشیدن كه مورد تأكید پیامبر اكرم… بود، پرهیز از نوشیدن از داخل ظرف است. آن‌حضرت هنگامى كه مردى را دیدند كه دهان در آب كرده و هم‌چون حیوانات از وسط آب مى‌نوشد به وى فرمودند:
آیا مثل بهائم سر در آب كرده و مى‌نوشى؟ اگر ظرف ندارى با دستانت بنوش كه از پاكیزه‌ترین ظروف تو به شمارمى‌روند.( تمیمى مغربی، همان، ج 2، ص 130، ح 451)
از دیگر شیوه‌هاى پیامبر… در نوشیدن، این بود كه آب را با حال مكیدن تناول مى‌نمود ومى‌فرمود:
آب را با مكیدن بنوشید و به یك باره سر نكشید كه موجب درد كبد مى‌شود.( همان، ح 452 و طبرسی، همان، ص 31)
امروزه نیز از نظر علمى ثابت شده كه نوشیدن تدریجى آب در رفع تشنگى مۆثرتر است.
شروع قبل از دیگران و ختم بعد از دیگران
این ویژگى ـ به خصوص ـ در آن‌جا كه دیگران میهمان حضرت بودند، بیشتر نمود مى‌یافت.( همان، ص 23)
روشن است كه‌این اقدام حضرت نه براى پرخورى، بلكه براى رفع حجب و حیا در میهمان، و آسودگى وى در خوردن بود. این صفت نیز از ظرافت خاص اخلاقى برخوردار است و همواره مى‌تواند مورد توجه پیروان آن حضرت باشد.
از دیگر شیوه‌هاى پیامبر… در نوشیدن، این بود كه آب را با حال مكیدن تناول مى‌نمود ومى‌فرمود: آب را با مكیدن بنوشید و به یك باره سر نكشید كه موجب درد كبد مى‌شود
خوردن و آشامیدن با دست راست
در فرهنگ دینى ما دست راست به عنوان نماد و سمبل یُمن و بركت مطرح است. در قرآن كریم «اصحاب المیمنه» یا«اصحاب الیمین» به فلاح و رستگارى معرفى شده‌اند، و نیز آمده است كه نامة اعمال نیكان نیز به دست راست ایشان داده مى‌شود.( فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ... فِى جَنَّاتِ النَّعِیمِ...» (واقعه(56) آیه 8)؛ «وَ أَمَّا إِنْ كانَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ فسلام لك من اصحاب الیمین...» (همان، آیه 90)؛ «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ كِتابَهُ بِیَمِینِهِ * فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً...» (انشقاق (84) آیه 7).
پیامبر اكرم نیز كارها، از جمله خوردن و آشامیدن را با دست راست انجام مى‌داد. طبرسى ضمن برشمارى مكارم اخلاق حضرت چنین گفته است:
... و دست راست حضرت براى خوردن و نوشیدن و گرفتن و دادن بود و جز به دست راست نمى‌گرفت و جز به دست راست عطانمى‌كرد، و دست چپ حضرت براى كارهاى دیگر بود. و آن حضرت تیمّن (عمل با دست راست) را در تمام كارهایش دوست‌داشت؛ در لباس پوشیدن، در كفش پوشیدن، در حركت كردن و... .( طبرسی، همان، ص 23)
هم‌چنین بنا بر روایت امام صادق(علیه السلام) از پدران گرامى‌اش، پیامبر اكرم… از خوردن و آشامیدن بادست چپ نهى كردند.( تمیمى مغربی، همان، ج 2، ص 130، ح 447)
روایات دیگرى نیز وجود دارد كه حاكى از تأكید پیامبر اكرم دراین زمینه است.( همان، ج 2، ص 119، ح 399 و نیز ر.ك: نوری، همان، ج 16، ص 228، باب كراهة الاكل و الشرب و التناول بالشمال مع عدم العذر)
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع: فصلنامه«تاریخ درآینه پژوهش» ، شماره 13 ؛ مقاله محمدرضا جبارى
